آیین‌های سوگواری دورۀ صفوی؛ مطالعۀ تطبیقی متن و تصویر

نوع مقاله : مقاله پژوهشی Released under (CC BY-NC 4.0) license I Open Access I

نویسنده

دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران

چکیده

واکنش به حادثۀ مرگ در دایرۀ خویشان و نزدیکان و بعضاً در دایره‎ای فراتر از آن (متناسب با جایگاه اجتماعی شخص متوفی) در طول تاریخ با آداب و سنن خاصی بروز ‏یافته است. بخش از این واکنش مرتبط با حسیات درونی افراد و بخش دیگری از آن مرتبط با باورها و سنت‏های جامعۀ محل زیست شکل می‏گرفت. معاصر با دوران صفوی نیز آیین‏ها و سنت‎های سوگواری تحت تأثیر همین دو عامل متبلور می‏گشت. شناخت این سنت‏ها به دلیل تداوم برخی از آن در آیین‏های عزاداری امام حسین (ع) در دوران معاصر از اهمیت بالایی برخوردار است. بخشی از این آییین ها در منابع تاریخی و تاریخنگاری عهد صفوی و بخش قابل توجهی در گزارش‏های مربوط به ناظران خارجی انعکاس یافته است. اما در همین دوران به مدد هنر نگارگری بخش عمده ای از این آیین ها به تصویر کشیده شده است.
پژوهش حاضر با مطالعه آیین‏های سوگواری دورۀ صفوی بر اساس منابع مکتوب و انطباق با منابع تصویری در پی شناسایی این سنت‎ها بوده است. نتایج پژوهش نشان می‏دهد که سوگواری ایرانیان عهد صفوی با سنت‎ها و آیین‏هایی چون: گریه و فغان، اوخشاما، باش آچماق، موی کندن، سیاه پوشی، کبودپوشی، نیمه برهنگی، سینه زنی، علم گردانی، نواخت طبل و شیپور و نی و سنج و دف، نشتر و قمه زنی و دندان کشی، چاک گریبان و علم گردانی همراه بوده است. بسیاری از این سنت‎ها هر چند در سوگواری‎های روزمره رنگ باخته اما، در آیین‏های عزاداری امام حسین (ع) در محدودۀ زمانی از گذشته نزدیک تا اکنون باقی مانده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Mourning Rituals of the Safavid Period: A Comparative Study of Text and Image

نویسنده [English]

  • Sajjad Hoseini
University of Mohaghegh Ardabili, Ardabil, Iran
چکیده [English]

The reaction to the event of death in the circle of relatives and close people, and sometimes in a circle beyond that (appropriate to the social status of the deceased), has been manifested throughout history with specific customs and traditions. Part of this reaction was related to the inner feelings of individuals and another part was related to the beliefs and traditions of the local community. Contemporary with the Safavid era, mourning rituals and traditions were also crystallized under the influence of these two factors. Understanding these traditions is of great importance because some of them continue in the mourning rituals of Imam Hussein (AS) in the contemporary era. Part of these rituals has been reflected in historical and historiographical sources of the Safavid era and a significant part in reports related to foreign observers. However, during this same period, a major part of these rituals has been depicted with the help of the art of painting.
The present study has sought to identify these traditions by studying the mourning rituals of the Safavid period based on written sources and matching them with visual sources. The results of the study show that the mourning of Iranians during the Safavid era was accompanied by traditions and rituals such as: crying and shouting, okhshama, bash achmaq, hair pulling, wearing black, wearing blue, half-naked, beating the chest, carrying the flag, playing drums and trumpets, reeds, cymbals and tambourines, piercing the nose and truncheons, pulling teeth,

کلیدواژه‌ها [English]

  • Mourning
  • Safavid
  • Painting
  • Historiography
  • Black Dressing

   

 

This is an open access article distributed under the following Creative Commons license: Attribution-NonCommercial 4.0 International (CC BY-NC 4.0)

  1.  

    کتب فارسی

    1. افوشته‌ای نطنزی، محمود بن هدایت الله (1373)، نقاوه الآثار فی ذکر الاخیار، تصحیح: احسان اشراقی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
    2. اولئاریوس، آدام (1363)، سفرنامه آدام الئاریوس بخش ایران، ترجمه: احمد بهپور، ج1، تهران: سازمان انتشاراتی و فرهنگی ابتکار .
    3. آژند، یعقوب (1384)، مکاتب نگارگری تبریز و قزوین-مشهد، تهران: فرهنگستان هنر.
    4. پرغو، محمد علی، صدیقه غلامزاده (1394) «عزاداری محرم در عهد صفوی، یک بررسی آسیب شناختی»، تاریخ اسلام، سال 16، شماره 3، صص 69-35.
    5. تاورنیه، ژان باتیست (1382). سفرنامۀ تاورنیه، ترجمۀ حمید ارباب شیرانی، تهران: نیلوفر.
    6. ترکمان، اسکندر بیگ (1387). تاریخ عالم آرای عباسی، ج1، 2، تصحیح ایرج افشار، تهران: امیر کبیر.
    7. تکتاندرفن، دریابل ژرژ (1351)، ایترپرسیکوم، ترجمه: محمود تفضلی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
    8.  جملی کارری، جووانی فرانچسکو (1383). سفرنامۀ کارری، ترجمه عباس نخجوانی، عبدالعلی کارنگ، تهران: علمی و فرهنگی.
    9. جنابدی، میرزا بیگ (1378)، روضه الصفویه، تصحیح: غلامرضا طباطبایی مجد، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
    10. حشری، ملا محمد امین (1371). روضه اطهار، تصحیح عزیز دولت آبادی، تبریز: ستوده.
    11. خامنایی، مهسا. دکتر محمد خزایی. تحلیل ساختار بصری در سه اثر منتخب با موضوع مشترک سوگ در دوره‌های ایلخانی، تیموری و اوایل صفوی، فصلنامه نگره، شماره 15 تابستان 1389،صص69-81.
    12. دلاواله، پیترو (1384). سفرنامۀ پیترو دلاواله، ترجمۀ شعاع‎الدین شفا، تهران: علمی و فرهنگی.
    13. شاردن (1345). سیاحتنامۀ شاردن، ج7، ترجمۀ محمد عباسی، تهران:  امیرکبیر.
    14. شاردن (1372)، سفرنامه شاردن، ترجمه: اقبال یغمایی ، ج3، تهران: توس.
    15. صفاکیش، حمیدرضا (1388). «آیین سوگواری در روزگار صفوی با توجه به سفرنامه‌های سیاحان»، پژوهشنامه تاریخ، سال4، شماره 16.
    16. فیگوئروا، دن گارسیا د سیلوا (1363). سفرنامۀ فیگوئروا، ترجمۀ غلامرضا سیمعی، تهران: نشر نو.
    17. کاتف، فدت آفاناس‎یویچ (2536). سفرنامه کاتف، ترجمۀ محمد صادق همایونفرد، ویرایش عبدالعلی سیاوشی، تهران: کتابخانۀ ملی.
    18. کرمانی، ملا محمد مؤمن (1384)، صحیفه الارشاد، تصحیح: محمد ابراهیم باستانی پاریزی، تهران: علم.
    19. کمپفر، انگلبرت (1363). سفرنامۀ کپفر، ترجمۀ کیکاوس جهانداری، تهران: خوارزمی.
    20. مقاله
    21. منشی ترکمان، اسکندر بیگ (1382). عالم آرای عباسی، ج2، مصحح: ایرج افشار، تهران: امیرکبیر.
    22. نصیری، محمد ابراهیم بن زین العابدین (1373)، دستور شهریاران، تصحیح: محمد نادر نصیری مقدم، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار
    23. واصفی، زین‏العابدین محمود (1349)، بدایع الوقایع، تصحیح: الکساندر بلدروف، ج1، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
    24. واله داغستانی، علیقلی(1384)، تذکرۀ ریاض­الشعرا، ج 2، تصحیح: سید محسن ناجی نصرآبادی، تهران: اساطیر.
    25. واله قزوینی اصفهانی، محمد یوسف (1382)، ایران در زمان شاه صفی و شاه عباس دوم، تصحیح: محمد رضا نصیری، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

    کتب غیرفارسی

    1. اولیا چلبی، محمد ظلی بن درویش (1314)، اولیا چلبی سیاحت نامه‏سی، استانبول: اقدام مطبعه‎سی.
    2. شاه اسماعیل صفوی (1388)، کلیات دیوان شاه اسماعیل صفوی (خطائی)، تصحیح: میرزا رسول اسماعیل زاده دوزال، تهران: الهدی.
    3. فضولی، ملا محمّد (1384)، دیوان اشعار ترکی فضولی، تصحیح: حسین محمد زاده صدیق، تبریز: اختر.
    4. Canby, Sheila R. (2014). The Shahnama of Shah Tahmasp, New York: The Metropolitan Museum of Art.
    5. Çağman, Filiz; Zeren Tnındı (1979). Topkapı sarayı müzesi islam minyatürleri, tercüman: sanat ve kültür yayınları, İstanbul: Ali Rıza Bskan güzel sanatlar matbaası.
    6. Shreve Simpson, Marianna (1998). Persian poetry, painting and patronage, New Haven and London: Yale University Press.

     

    منابع اینترنتی

    1. https://www.harvardartmuseums.org/art/146828
    2. http://www.thedigitalwalters.org/Data/WaltersManuscripts/W649/data/W.649/sap/W649_000043_sap.jpg
    3. http://www.thedigitalwalters.org/Data/WaltersManuscripts/W649/data/W.649/sap/W649_000039_sap.jpg
    4. http://www.thedigitalwalters.org/Data/WaltersManuscripts/W649/data/W.649/sap/W649_000030_sap.jpg
    5. https://art.thewalters.org/detail/83659/the-funeral-procession-of-alexander-the-great/

    مقالات

    1. امینی لاری، لیلا، سید مهدی خیراندیش (1392). «جلوه‎های نمادین رنگ در ادب عرفانی»، ادبیات عرفانی دانشگاه الزهرا، سال 5، شماره 9، صص 42-7.
    2. حسن‏لی، کاووس، لیلا احمدیان (1386). کارکرد رنگ در شاهنامۀ فردوسی (با تکیه بر سیاه و سفید)، ادب‎پژوهی، شماره 2، صص 165-143.
    3. حسینی کازرونی، سید احمد، افسانه سراجی (1393). «نگرش تعلیمی-اخلاقی شاعران به رنگ سیاه تا پایان سبک عراقی»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، سال 6، شماره 23، صص 16-1.
    4. عسگری، فاطمه، پرویز اقبالی (1392). «تجلی نمادهای رنگی در آیینۀ هنر اسلامی»، جلوۀ هنر، شماره 9، صص 62-43  .
    5. مونسی سرخه، مریم، فریده طالب‎پور، مصطفی گودرزی (1389). «نوع لباس و نماد رنگ در عرفان اسلامی»، هنرهای زیبا- هنرهای تجسمی، شماره 44، صص 14-5.

    آوانگاری منابع

    Persian Books (کتب فارسی)

    1. Afushteʾi Natanzī, M. ibn H. A. (1373). Noqāvat al-āthār fī dhikr al-akhyār (E. Eshraqi, Ed.). Tehran: Elmi va Farhangi Publications.
    2. Olearius, A. (1363). Safarnāmeh-ye Ādām Olearius: Bakhsh-e Iran (A. Behpour, Trans.; Vol. 1). Tehran: Ebtekar Publications.
    3. Āzhend, Y. (1384). Maktab-hā-ye negārgari-ye Tabriz va Qazvin–Mashhad. Tehran: Farhangestan-e Honar.
    4. Pargu, M. A., & Gholamzadeh, S. (1394). ʿAzādāri-ye Moharram dar ʿahd-e Safavi: Yek barrasi-ye āsib-shenākhti. Tārikh-e Eslām, 16(3), 35–69.
    5. Tavernier, J.-B. (1382). Safarnāmeh-ye Tavernier (H. Arbab Shirani, Trans.). Tehran: Nilufar.
    6. Torkamān, E. Beg. (1387). Tārikh-e ʿĀlam-ārā-ye ʿAbbāsi (Vols. 1–2; I. Afshar, Ed.). Tehran: Amir Kabir.
    7. Tektanderfen, D. G. (1351). Iter Persicum (M. Tafazzoli, Trans.). Tehran: Bonyad-e Farhang-e Iran.
    8. Gemelli Careri, G. F. (1383). Safarnāmeh-ye Careri (A. Nakhjavani & A. Karang, Trans.). Tehran: Elmi va Farhangi.
    9. Jonabadi, M. Beg. (1378). Rawżat al-Ṣafaviyya (G. Tabaṭabaʾi Majd, Ed.). Tehran: Bonyad-e Mowqufāt-e Dr. Mahmoud Afshar.
    10. Hashari, M. M. A. (1371). Rawżat al-aṭhār (A. Dowlatabadi, Ed.). Tabriz: Sotudeh.
    11. Khamenaʾi, M., & Khazaʾi, M. (1389). Tahlil-e sakhteār-e basari dar seh āsar-e montakhab bā mowzuʿ-e sug dar dowrehā-ye Ilkhani, Timuri va avāyel-e Safavi. Faslnameh-ye Negareh, (15), 69–81.
    12. Della Valle, P. (1384). Safarnāmeh-ye Pietro Della Valle (S. Shafa, Trans.). Tehran: Elmi va Farhangi.
    13. Chardin, J. (1345). Siyāhatnāmeh-ye Chardin (Vol. 7; M. Abbasi, Trans.). Tehran: Amir Kabir.
    14. Chardin, J. (1372). Safarnāmeh-ye Chardin (Vol. 3; E. Yaghmaʾi, Trans.). Tehran: Tus.
    15. Safakish, H. R. (1388). Ayin-e sugavāri dar ruzegār-e Safavi bā tavajjoh be safarnāmehā-ye siyāhān. Pazhuheshnāmeh-ye Tārikh, 4(16).
    16. Figueroa, D. G. de S. (1363). Safarnāmeh-ye Figueroa (G. Simʿi, Trans.). Tehran: Nashr-e No.
    17. Katov, F. A. (2536). Safarnāmeh-ye Katov (M. S. Homayounfard, Trans.; A. Siyavoshi, Ed.). Tehran: National Library of Iran.
    18. Kermani, M. M. Moʾmen. (1384). Sahifeh al-ershād (M. E. Bastani Parizi, Ed.). Tehran: Elm Publications.
    19. Kaempfer, E. (1363). Safarnāmeh-ye Kaempfer (K. Jahandari, Trans.). Tehran: Khwarazmi.

     

    Classical / Historical Texts (در حکم مقاله یا متن تاریخی)

    1. Monshi Torkamān, E. Beg. (1382). ʿĀlam-ārā-ye ʿAbbāsi (Vol. 2; I. Afshar, Ed.). Tehran: Amir Kabir.
    2. Nasiri, M. I. ibn Z. al-ʿAbedin. (1373). Dastur al-shahriyārān (M. N. Nasiri Moghaddam, Ed.). Tehran: Bonyad-e Mowqufāt-e Dr. Mahmoud Afshar.
    3. Wasifi, Z. A. M. (1349). Badāyiʿ al-waqāyiʿ (Vol. 1; A. Boldyrev, Ed.). Tehran: Bonyad-e Farhang-e Iran.
    4. Valih Daghestani, ʿA. Q. (1384). Tazkirat-e Riyāż al-shoʿarā (Vol. 2; S. M. Naji Nasrabadi, Ed.). Tehran: Asatir.
    5. Valih Qazvini Esfahani, M. Y. (1382). Iran dar zamān-e Shāh Safi va Shāh ʿAbbās-e Dovvom (M. R. Nasiri, Ed.). Tehran: Anjoman-e Asar va Mafakher-e Farhangi.

    Non-Persian Books (کتب غیرفارسی)

    1. Evliya Çelebi, M. Z. ibn Dervish. (1314). Evliya Çelebi Seyahatnamesi. Istanbul: Iqdam Matbaası.
    2. Shah Ismaʿil Safavi (Khaṭāʾi). (1388). Kolliyāt-e divān-e Shah Ismaʿil Safavi (M. R. Esmaʿilzadeh Duzal, Ed.). Tehran: Al-Huda.
    3. Fuzuli, M. (1384). Divān-e ashʿār-e Torki-ye Fuzuli (H. M. Zadeh Sediq, Ed.). Tabriz: Akhtar.
    4. Canby, S. R. (2014). The Shahnama of Shah Tahmasp. New York: The Metropolitan Museum of Art.
    5. Çağman, F., & Zeren Tanındı. (1979). Topkapı Sarayı Müzesi İslam minyatürleri. Istanbul: Tercüman Sanat ve Kültür Yayınları.
    6. Shreve Simpson, M. (1998). Persian poetry, painting and patronage. New Haven & London: Yale University Press.

    Journal Articles (مقالات)

    1. Amini-Lari, L., & Khayrandish, S. M. (1392). Jelveh-hā-ye nemādin-e rang dar adab-e ʿerfāni. Adabiyāt-e ʿErfāni-ye Dāneshgāh-e Al-Zahra, 5(9), 7–42.
    2. Hassanli, K., & Ahmadian, L. (1386). Kārkard-e rang dar Shāhnāmeh-ye Ferdowsi (Bā tekye bar siyāh va sefid). Adab-Pazhuheshi, (2), 143–165.
    3. Hosseini-Kazerouni, S. A., & Seraji, A. (1393). Negāhesh-e taʿlimi–akhlāqi-ye shoʿarā be rang-e siyāh tā pāyān-e sabk-e ʿErāqi. Pazhuheshnāmeh-ye Adabiyāt-e Taʿlimi, 6(23), 1–16.
    4. Askari, F., & Eghbali, P. (1392). Tajalli-ye nemādhā-ye rangi dar āyineh-ye honar-e Eslāmi. Jelveh-ye Honar, (9), 43–62.
    5. Mounesi-Sorkheh, M., Talebpour, F., & Goudarzi, M. (1389). Noʿ-e lebās va nemād-e rang dar ʿerfān-e Eslāmi. Honarhā-ye Zibā: Honarhā-ye Tajassomi, (44), 5–14.

    Online Sources (منابع اینترنتی – قالب APA)

    1. https://www.harvardartmuseums.org/art/146828
    2. http://www.thedigitalwalters.org/Data/WaltersManuscripts/W649/data/W.649/sap/W649_000043_sap.jpg
    3. http://www.thedigitalwalters.org/Data/WaltersManuscripts/W649/data/W.649/sap/W649_000039_sap.jpg
    4. http://www.thedigitalwalters.org/Data/WaltersManuscripts/W649/data/W.649/sap/W649_000030_sap.jpg
    5. https://art.thewalters.org/detail/83659/the-funeral-procession-of-alexander-the-great/

     

دوره 1، شماره 2
پاییز و زمستان
مهر 1403
صفحه 55-67
  • تاریخ دریافت: 24 تیر 1403
  • تاریخ بازنگری: 10 مرداد 1403
  • تاریخ پذیرش: 10 شهریور 1403
  • تاریخ انتشار: 01 مهر 1403