دگرگونی مؤلفه‌های تربیتی در دوره سلجوقی و نوزایی فرهنگ در عصر ایلخانان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی Released under (CC BY-NC 4.0) license I Open Access I

نویسنده

دانشیار دانشگاه پیام نور ، تهران، ایران

چکیده

سلجوقیان تحوّلی ژرف را در بنیان‌های فرهنگی و اجتماعی ایران به وجود آوردند. آنان هرچند با برکناری آل‌بویه و رویارویی با تشیع و فرقه اسماعیلیه، بر تعارضات فکری افزودند؛ ولی با میدان دادن به فرهیختگان ایرانی، زمینه‌ساز بازسازی فرهنگ بومی شدند. این نوشتار با هدف بازشناسی ساختار نظام تربیتی عصر سلجوقی، درصدد است با رویکرد توصیفی ـ تحلیلی و «روش کتاب‌خانه‌ای» به این پرسش پاسخ دهد که تأسیس نظامیه‌ها چگونه بر مؤلفه‌های فرهنگی دوره سلجوقی تا ایلخانی تأثیر گذاشت؟ فرض می‌شود که آموزش کارکنان دیوانی برای خدمت به نظام سیاسی، موجب از بین رفتن برخی از جنبه‌های پویای تعلیم و تربیت پیشین گردید. این بررسی نیز نشان می‌دهد: هرچند تعصب ورزی و برخی خام‌اندیشی‌ها، سیمای فرهنگ عصر سلجوقی را تیره کرد؛ ولی نظامیه‌ها حاصل اندیشه دیوان‌سالاران ایرانی و تداوم طبیعی و تاریخی مؤسسات پیش از خود بود و سهم زیادی در انتقال دانش و مواریث فرهنگی به عصر ایلخانی داشت.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

The transformation of educational components in the Seljuk period and the renaissance of culture in the Ilkhanid era

نویسنده [English]

  • Mohamma Reza Askarani
Associate Professor of Payam Noor University,Tehran, Iran
چکیده [English]

The Seljuks brought about a deep transformation in the cultural and social foundations of Iran. Although they added to the intellectual conflicts by removing the Boyeh family and confronting Shiism and the Ismaili sect; But by giving field to Iranian intellectuals, they became the ground for the reconstruction of local culture. This article with the aim of recognizing the structure of the educational system of the Seljuk era tries to answer this question with a descriptive-analytical approach and "library method how the establishment of the Nizamiyeh affected the cultural components Especially education from the Seljuk period to the Ilkhanid period? It is assumed that the training of civil servants to serve the political system caused the destruction of some dynamic aspects of previous education. This review also shows: although bigotry darkened the culture of the Seljuk era; But the Nizamiehs were the result of the thought of Iranian bureaucrats and the natural and historical continuity of the institutions before them. These schools had a great contribution in transferring knowledge and cultural heritage to the Ilkhanid era.

کلیدواژه‌ها [English]

  • bureaucracy
  • Seljukid
  • Ilkhanid
  • culture
  • educational system
  • Nizamieh

Publisher: University of Tabriz       Copyright © The Authors   

   

 

This is an open access article distributed under the following Creative Commons license: Attribution-NonCommercial 4.0 International (CC BY-NC 4.0)

مراجع

  1.  

    1. آق‌سرایی، محمودبن‌محمد، 1362 ، تاریخ سلاجقه (مسامره‌الاخبار و مسایره‌الاخیار). ‌تصحیح عثمان توران، تهران، اساطیر.
    2. باسورث، سی.ای، 1366، تاریخ سیاسی و دودمانی ایران (614-390 هجری/1217-1000میلادی)، ترجمه حسن انوشه، تاریخ ایران کمبریج [جلد پنجم]، تهران، امیرکبیر.
    3. بوزانی، الساندرو، 1366، دین در دوره سلجوقی، تاریخ ایران کمبریج جلد پنجم (از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی دولت ایلخانان)، ترجمه حسن انوشه، کوشش جان اندرو بویل، تهران، امیرکبیر.
    4. بیانی، شیرین (اسلامی ندوشن)، 1370، دین و دولت در ایران عهد مغول [3 جلد]، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
    5. ترکمنی آذر، پروین، 1385، «سلجوقیان؛ اختلافات مذهبی و پیامدهای آن»، پژوهشنامه علوم انسانی، شماره پیاپی 51، صص 74-53.
    6. جلالی، غلامرضا، 1382، «عصر سلجوقی و سیاست‌های فرهنگی شیعه». مشکوه، شماره پیاپی 79، صص 122-110.
    7. جابری انصاری، میرزاحسن‌خان، 1381، تاریخ اصفهان. تصحیح جمشید مظاهری، اصفهان، مشعل با همکاری بهی.
    8. جوینی، عطا‌ملک‌بن‌محمد، 1367، کتاب تاریخ جهانگشای [تاریخ جهانگشا] [3جلد]. کوشش محمدبن عبدالوهاب قزوینی، تهران، بامداد، ارغوان، بی‌چا.
    9. حلمی، احمد کمال‌الدین، 1384، دولت سلجوقیان، ترجمه و اضافات عبدالله ناصری طاهری، با همکاری حجت‌الله جودکی و فرحناز افضلی، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
    10. خطیب بغدادى‏، احمدبن‌على، 1417 ق، تاریخ بغداد، بیروت، دارالکتب العلمیة.
    11. در‌انی، کمال، 1385، تاریخ آموزش‌وپرورش ایران قبل و بعد از اسلام. تهران، سمت.
    12. زرین‌کوب، عبدالحسین، 1368، تاریخ ایران بعد از اسلام. تهران، امیرکبیر.
    13. ستاری، ملیحه، 1384، سلجوقیان (431-590ق.). تهران، سمت.
    14. سلطان‌زاده، حسین، 1364، تاریخ مدارس ایران از عهد باستان تا دارالفنون، تهران، آگاه.
    15. شهیدی پاک، محمدرضا، 1389، «مهار آموزش‌های شیعی عصر بویهی به‌وسیله سلجوقیان»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا،  شماره پیاپی 151، صص 26-21.
    16. صدقی، ناصر، 1391، «جریان‌های تفکر و اندیشه عرفانی در ایران عصر سلجوقی»، مطالعات فرهنگی؛ پژوهش‌نامه انجمن ایرانی تاریخ (تهران: سال سوم، شماره 9، صص 67-49).
    17. صدری افشار، غلامحسین، 1350، سرگذشت سازمان‌ها و نهادهای علمی و آموزشی در ایران، تهران، انتشارات وزارت علوم و آموزش عالی.
    18. صدیق، عیسی، 1342، تاریخ فرهنگ ایران از آغاز تا زمان حاضر، تهران، سازمان تربیت‌معلم و تحقیقات فرهنگی.
    19. صفا، ذبیح‌الله، 1368، تاریخ ادبیات در ایران [5 جلد 7 مجلد]، تهران، فردوسی.
    20. ضمیری، محمدعلی، 1384، تاریخ آموزش‌وپرورش ایران و اسلام، شیراز، ساسان.
    21. طبری، محمدبن‌جریر، 1413 ق، دلائل الامامه، قم، قسم الدراسات الإسلامیة مؤسسة البعثه
    22. . عالم زاده، هادی؛ ریاحی، اعظم، 1388، «آموزش در نظامیه بغداد و ربع رشیدی»، تخصصی فقه و تاریخ تمدّن شماره 19، صص 46-21.
    23. علمداری، کاظم، 1382، چرا ایران عقب ماند و غرب پیش رفت؟، تهران، توسعه.
    24. عباسی، جواد، 1372، تعلیم و تربیت در عصر ایلخانان، پایان‌نامه کارشناسی ارشد - تایپی، تهران: دانشگاه تهران، دانشکده ادبیات و علوم انسانی.
    25. غزالی، ابو حامد، 1333، فضائل الانام من رسائل حجت‌الاسلام، تصحیح عباس اقبال، تهران، ابن‌سینا.
    26. غزالی، ابو حامد، 1362، شک و شناخت (ترجمه المنقذمن‌ضلال)، ترجمه صادق آئینه‌وند، تهران، امیرکبیر.
    27. غُنیمه، عبدالرحیم، 1377، تاریخ دانشگاه‌های بزرگ اسلامی، ترجمه نورالله کسائی، تهران، دانشگاه تهران.
    28. فاخوری، حنا و جر، خلیل ۱۳۷۳،  تاریخ فلسفه در جهان اسلامی، ترجمه عبدالحمید آیتی، تهران، علمی فرهنگی.
    29. قمى، حسن بن محمد، 1361ش، تاریخ قم، ترجمه حسن بن علی قمی، تهران، توس.
    30. کسائی، نورالله، 1358، مدارس نظامیه و تأثیرات علمی و اجتماعی آن، تهران، دانشگاه تهران.
    31. کرمر، جوئل، 1375ش، احیای فرهنگی در عهد آل­بویه، ترجمه محمد سعید حنایی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
    32. کلینی، محمدبن‌یعقوب، 1404 ق، الکافی، تحقیق علی­اکبر غفاری، تهران، دارالکتب‌الإسلامیة.
    33. گوهریان، کورش، 1385، «مدیریت آموزش در مدارس اسلامی با تکیه‌بر نمونه مدارس نظامیه». مجله دانشگاه اسلامی شماره 29 و 30، صص 85-41.
    34. گیلانی، نظام‌الدین؛ کجباف، علی‌اکبر و محمودآبادی، سید اصغر، 1395، «نقش خاندان نوبخت در پیوند بخشیدن به اندیشه ایرانی و شیعی»، زاهدان: دانشگاه سیستان و بلوچستان، پژوهش‌های تاریخی ایران و اسلام، شماره 18، صص 181 تا 198.
    35. لمبتُن، آن، 1372، تداوم و تحوّل در تاریخ میانه ایران، ترجمه یعقوب آژند، تهران، نشر نی.
    36. مرتضوی، منوچهر، 1392، مسائل عصر ایلخانان، نظارت و تنظیم محمدعلی پرغو، تبریز، انتشارات دانشگاه تبریز.
    37. مکنسن، روث استلهورن، 1380، «چهار کتابخانه بزرگ بغداد در قرون وسطی»، ترجمه حمید رضا جمالی، ماهنامه آئینه پژوهش، شماره 71 و 72، صص 17 تا 27.
    38. مکّی، محمدکاظم، 1391، تمدّن اسلامی در عصر عباسیان، ترجمه محمد سپهری، تهران، سمت.
    39. معلمی، مصطفی، 1387، «روابط خاندان باو با سلاجقه و قدرت سیاسی تشیع امامیه در سده‌های پنجم و ششم هجری»، تاریخ در آیینه پژوهش سال پنجم، شماره 3، صص 154-125.
    40. نخجوانی، هندو شاه، 1324، تجارب‌السلف، ترجمه عباس اقبال، تهران، طهوری.
    41. وکیلیان، منوچهر، 1383، تاریخ آموزش‌و پرورش در اسلام و ایران، تهران، دانشگاه پیام نور با همکاری انتشارات دلیل ما، چاپ یازدهم فروردین 1381 (چاپ سوم آزمایشی، بهمن 1383).

    آوانگاری منابع

    1. Ḥay Aq-Sarā’ī, M. b. M. (1362). Tārīkh-i Saljūqiya (Masāmirat al-Akhbār va Masāyerat al-Akhyār). Tehrān: Asātīr.
    2. Bassworth, C. A. (1366). Tārīkh-i Sīyāsī va Dūdmanī-ye Īrān (614-390 H./1217-1000 CE) (H. Anūsheh, Trans.). Tārīkh-i Īrān Cambridge [Vol. 5]. Tehrān: Amīr Kabīr.
    3. Buzānī, A. (1366). Dīn dar Dowr-e Saljūqī (Tārīkh-i Īrān Cambridge, Vol. 5, az Āmadān Saljūqiyān tā Furūpāshī Dowlat-i Īlkhānān) (H. Anūsheh, Trans.; J. A. Boyle, Ed.). Tehrān: Amīr Kabīr.
    4. Biyānī, Sh. (Islāmī Nadooshan) (1370). Dīn va Dowlat dar Īrān-i ‘Ahd-i Mughūl [3 vols.]. Tehrān: Markaz Nashr-i Dāneshgāhī.
    5. Torkamanī Āzar, P. (1385). Saljūqiyān: Ekhtelāfāt-i Mazhabī va Payāmdhā-ye Ān. Pazhūhishnāma-ye ‘Ulūm-i Ensānī, (51), 53–74.
    6. Jalālī, G. (1382). ‘Asr-i Saljūqī va Sīyāsat-hā-ye Farhangī-ye Shī‘a. Mashkūh, (79), 110–122.
    7. Jāberī Ansārī, M. Ḥ. Kh. (1381). Tārīkh-i Esfahān (J. Mazāherī, Ed.). Esfahān: Mash‘al ba Hamkārī-ye Bahī.
    8. Juwainī, ‘Aṭā Malik b. M. (1367). Kitāb Tārīkh-i Jahān-Gushāy [3 vols.] (M. b. ‘Abd al-Wahhāb Qazvīnī, Ed.). Tehrān: Bāmdād, Arghavān, Bī-Chā.
    9. Ḥelmī, A. K. al-D. (1384). Dowlat-i Saljūqiyān (A. Nāseri Ṭāherī, Trans. & Add.; H. Joudakī & F. Afzalī, Collaborators). Qom: Pazhūheshgāh-i Ḥawza va Dāneshgāh.
    10. Khaṭīb Baghdādī, A. b. ‘Alī. (1417 H.). Tārīkh Baghdād. Beirut: Dār al-Kutub al-‘Ilmīya.
    11. Darānī, K. (1385). Tārīkh-i Āmūzesh va Parvaresh-i Īrān qabl va ba‘d az Islām. Tehrān: Samt.
    12. Zarrīn-Kūb, ‘Abd al-Ḥosayn. (1368). Tārīkh-i Īrān ba‘d az Islām. Tehrān: Amīr Kabīr.
    13. Satārī, M. (1384). Saljūqiyān (431-590 H.). Tehrān: Samt.
    14. Solṭān-Zādeh, Ḥ. (1364). Tārīkh-i Madāres-i Īrān az ‘Ahd-i Bāstān tā Dār al-Fonūn. Tehrān: Āgāh.
    15. Shahīdī Pāk, M. R. (1389). Mahār-i Āmūzesh-hā-ye Shī‘a dar ‘Asr-i Buyahī ba Vasīle-ye Saljūqiyān. Ketāb Māh-i Tārīkh va Jughrafiyā, (151), 21–26.
    16. Ṣedqī, N. (1391). Jaryān-hā-ye Tafakkor va Andīshe-ye ‘Erfānī dar Īrān-i ‘Asr-i Saljūqī. Motāle‘āt-i Farhangī; Pazhūheshnāma-ye Anjoman-i Īrānī-ye Tārīkh, 3(9), 49–67.
    17. Ṣadrī Afshār, G. Ḥ. (1350). Sargozasht-i Sāzmān-hā va Nahādhā-ye ‘Ilmī va Āmūzeshī dar Īrān. Tehrān: Enteshārāt-i Vezārat-i ‘Olūm va Āmūzesh-e ‘Ālī.
    18. Ṣedīq, ‘Ī. (1342). Tārīkh-i Farhang-i Īrān az Āghāz tā Zamān-i Ḥāzer. Tehrān: Sāzmān-i Tarbiyat-i Mo‘allem va Taḥqīqāt-i Farhangī.
    19. Ṣafā, Z. (1368). Tārīkh-i Adabiyāt dar Īrān [5 vols. in 7]. Tehrān: Ferdowsī.
    20. Zamīrī, M. ‘Alī. (1384). Tārīkh-i Āmūzesh va Parvaresh-i Īrān va Islām. Shirāz: Sāsān.
    21. Ṭabarī, M. b. J. (1413 H.). Dalā’el al-Imāma. Qom: Qism al-Dirāsāt al-Islāmiyya, Mu’assasat al-Ba‘thah.
    22. ‘Ālamzādeh, H.; Riyāhī, A. (1388). Āmūzesh dar Niẓāmīya-ye Baghdād va Rab‘ Rashīdī. Takhassusī Fiqh va Tārīkh-i Tamaddon, (19), 21–46.
    23. ‘Alamdārī, K. (1382). Cherā Īrān ‘Aqeb Mand va Gharb Pīsh Raft?. Tehrān: Tose‘eh.
    24. ‘Abbāsī, J. (1372). Ta‘līm va Tarbiyat dar ‘Asr-i Īlkhānān (Master’s thesis). Tehrān: Dāneshgāh-i Tehrān, Dāneshkadeh-ye Adabiyāt va ‘Ulūm-i Ensānī.
    25. Ghazālī, A. H. (1333). Faḍā’el al-Anām min Rasā’el Ḥujjat al-Islām (A. Eqbāl, Ed.). Tehrān: Ibn Sīnā.
    26. Ghazālī, A. H. (1362). Shakk va Shenākht (Transl. al-Munqidh min al-Ḍalāl) (S. Āyenevand, Trans.). Tehrān: Amīr Kabīr.
    27. Ghonimeh, ‘Abd al-R. (1377). Tārīkh-i Dāneshgāhhā-ye Bozorg-i Islāmī (N. Kasā’ī, Trans.). Tehrān: Dāneshgāh-i Tehrān.
    28. Fākhūrī, H., & Jar, K. (1373). Tārīkh-i Falsafeh dar Jahān-i Islāmī (A. Āyatī, Trans.). Tehrān: ‘Ilmī Farhangī.
    29. Qomī, H. b. M. (1361 SH). Tārīkh-i Qom (H. b. ‘Alī Qomī, Trans.). Tehrān: Tūs.
    30. Kasā’ī, N. (1358). Madāres-i Niẓāmīya va Ta’thīrāt-i ‘Ilmī va Ijtimā‘ī-ye Ān. Tehrān: Dāneshgāh-i Tehrān.
    31. Kramer, J. (1375 SH). Eḥyā-ye Farhangī dar ‘Ahd-i Āl-i Buyah (M. Sa‘īd Ḥanā’ī, Trans.). Tehrān: Markaz Nashr-i Dāneshgāhī.
    32. Kulaynī, M. b. Y. (1404 H.). al-Kāfī (ʿAlī Akbar Ghafārī, Ed.). Tehrān: Dār al-Kutub al-Islāmiyya.
    33. Gowharīān, K. (1385). Modīrīyat-i Āmūzesh dar Madāres-i Islāmī ba Taky-ye Bar Namūneh-hā-ye Niẓāmīya. Majalleh-ye Dāneshgāh-i Islāmī, (29–30), 41–85.
    34. Gīlānī, N. al-D.; Kajbāf, ‘Alī Akbar; & Mahmūdābādī, S. A. (1395). Naqsh-i Khāndān-i Nūbakht dar Peyvand Bakhshidan be Andīsheh-ye Īrānī va Shī‘ī. Zāhedān: Dāneshgāh-i Sīstān va Balūchestān, Pazhūhesh-hā-ye Tārīkhī-ye Īrān va Islām, (18), 181–198.
    35. Lambton, A. (1372). Tadāvom va Taḥavvol dar Tārīkh-i Mīāneh-ye Īrān (Y. Āzhand, Trans.). Tehrān: Nashr-i Nī.
    36. Mortazavī, M. (1392). Masā’el-i ‘Asr-i Īlkhānān (M. ‘Alī Pargou, Ed.). Tabrīz: Enteshārāt-i Dāneshgāh-i Tabrīz.
    37. McKensen, R. S. (1380). Chahār Kītabkhāneh-ye Bozorg-i Baghdād dar Qorūn-i Vasṭī. (H. R. Jamālī, Trans.). Māh-Nāmeh-ye Āyeneh Pazhūhesh, (71–72), 17–27.
    38. Makkī, M. K. (1391). Tamaddon-i Islāmī dar ‘Asr-i ‘Abbāsīyān (M. Sepahrī, Trans.). Tehrān: Samt.
    39. Mo‘allemī, M. (1387). Ravābet-i Khāndān-i Bāv bā Saljūqiyān va Qodrat-i Sīyāsī-ye Tashī‘-i Imāmī dar Sada-hā-ye 5 va 6 H. Tārīkh dar Āyeneh-ye Pazhūhesh, 5(3), 125–154.
    40. Nakhjavānī, H. Sh. (1324). Tajārib al-Salaf (A. Eqbāl, Trans.). Tehrān: Ṭahūrī.
    41. Vakilīān, M. (1383). Tārīkh-i Āmūzesh va Parvaresh dar Islām va Īrān. Tehrān: Dāneshgāh-i Payām-e Nūr ba Hamkārī-ye Enteshārāt-i Dalīl Mā (11th ed., 1381; 3rd experimental printing, 1383).
تاریخ فرهنگ ایران
دوره 1، شماره 1 - شماره پیاپی 1
بهار و تابستان
فروردین 1403
صفحه 87-110

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 05 بهمن 1402
  • تاریخ بازنگری: 04 اسفند 1402
  • تاریخ پذیرش: 11 اسفند 1402
  • تاریخ انتشار: 01 فروردین 1403

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار