جایگاه روش درمانی فصد در فرهنگ سلامت ایران عصر صفوی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی Released under (CC BY-NC 4.0) license I Open Access I

نویسندگان

1 استادیار دانشگاه تبریز، تبریز، ایران

2 کارشناس موسسه تاریخ و فرهنگ ایران دانشگاه تبریز،تبریز، ایران

چکیده

مسائل مرتبط با حفظ صحت، رویارویی با انواع آسیب‌های بدنی و اعاده صحت ازدست‌رفته، متناسب با فرهنگ سلامت و حفظ الصحه و در چارچوب نظام طبی و در هر دوره‌ای قابل‌مطالعه است؛ لذا پژوهش حاضر درصدد بررسی این مسئله است که خون‌گیری از طریق فَصد چه جایگاهی در فرهنگ سلامت ایران عصر صفوی داشت و به چه نحوی انجام می‌شد؟ یافته‌های پژوهش حاضر بر اساس روش توصیفی - تحلیلی نشان می‌دهد که یکی از اعمال یداوی پیشگیرانه و درمانی توصیه شده توسط طبیبان در چارچوب طب اخلاطی، کاستن حجم خون بدن و دفع مواد زائد از طریق گشودن رگ‌های اعضای مختلف بدن بود که با درنظرگرفتن علائم و شرایط مزاجی و خلطی به‌ویژه غلبه خون، قوای بدنی، شکل و فرم بدن، جنسیت، سن، فصل، شغل و.... انجام می‌شد. رعایت تدابیر صحی و پیشگیرانه توسط بیمار قبل از انجام فصد و آگاهی فصاد نسبت به اقدام‌های مراقبتی و رفع خطاهای احتمالی حین و بعد از فصد، ضامن اثربخشی و بی خطری این روش بود. مطالب ارائه شده در پژوهش حاضر از حیث آگاهی‌بخشی برای عموم مردم، گروه‌های بهداشتی و نیز مسئولین امر، مهم و کاربردی است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

The position of phlebotomy (Fasd therapeutic method) in the health culture of Safavid era Iran

نویسندگان [English]

  • Javad Alipoor Silab 1
  • Fateme Salemi 2
1 Assistant Professor, University of Tabriz, Tabriz, Iran
2 Expert at the Institute of Iranian History and Culture, University of Tabriz, Tabriz, Iran
چکیده [English]

The issues related to maintaining health, dealing with all kinds of physical injuries and restoring lost health, can be studied according to the medical system in any era; Therefore, the current research is trying to investigate the issue of what was the place of blood collection through phlebotomy in the Iranian medical system during the Safavid era and how was it done? The findings of the present research, based on the descriptive-analytical method, show that: one of the preventive and therapeutic actions recommended by physicians in the framework of humors view(Tebb-e Akhlati), was to reduce the body's blood volume and remove waste materials by opening the veins of different body parts, which, considering the symptoms and conditions Temperament and humor, especially the predominance of blood, physical strength, body shape, gender, age, season, occupation, etc., were performed. Compliance with health and preventive measures by the patient before performing phlebotomy and awareness of the phlebotomy regarding care measures and fixing possible errors during and after phlebotomy, guaranteed the effectiveness and safety of this method. The materials presented in the current research are important and practical in terms of informing the general public, health groups, and those responsible for the matter.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Safavid era
  • phlebotomy (fasd)
  • health culture
  • prevention
  • treatment

Publisher: University of Tabriz       Copyright © The Authors   

   

 

This is an open access article distributed under the following Creative Commons license: Attribution-NonCommercial 4.0 International (CC BY-NC 4.0)

مراجع

  1. اسکندر بن میرفیض طبیب، (1076ق)، شرح قانونچه [نسخه خطی دیجیتال]،کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره مدرک:29355-10ir.
  2. بهاءالدوله، بهاءالدین بن میر قوام الدین (1387)، خلاصة التجارب، تحقیق و تصحیح محمدرضا شمس اردکانی، عبدالعلى محقق زاده، پویا فریدى، زهره ابوالحسن زاده، تهران: ‏دانشگاه علوم پزشکى تهران‏.
  3. بهبهانى، علی‌نقی بن احمد (1377)، عیار دانش، تهران: میراث مکتوب.
  4. پرغو، محمدعلی؛ علیپورسیلاب، جواد(زمستان 1401)، «تدبیر حفظ‌الصحه مسافر در ایران عصر صفوی»، پژوهش‌های تاریخی، سال چهاردهم، شماره چهارم (پیاپی 56)، صص 15-32.
  5. پرغو، محمدعلی؛ علیپورسیلاب، جواد (بهار و تابستان1396)، «طاعون در ایران عصر صفوی»، تحقیقات تاریخ اجتماعی، سال 7، شماره 1، شماره پیاپی13، صص 33-55.
  6. پرغو، محمدعلی؛علیپورسیلاب، جواد (تابستان 1401)، «شناخت، پیشگیری و درمان مرض وبا در ایران عصر صفوی»، تاریخ اسلام و ایران، دوره 32، شماره54، شماره پیاپی144، صص39-61.
  7. ترکمان، اسکندر بیگ (1382)، تاریخ عالم‏آراى عباسى‏، به تصحیح ایرج افشار، ج3، تهران: امیرکبیر.
  8. حکیم محمد (تاریخ کتابت قرن12 ق)،  ذخیره کامله [نسخه خطی دیجیتال]،کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره مدرک:28988-10ir.
  9. خراسانی گنابادی، سلطان علی، دستور العلاج(تاریخ کتابت1134ق)، [نسخه خطی دیجیتال]،کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره مدرک: ‫۱۰-۷۳۵۳ ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌.
  10. خنجى، فضل‌الله روزبهان (1382)، تاریخ عالم‏آراى امینى، تهران: میراث مکتوب.
  11. ذوالنون، میرزا خوشحال بیک بن تاتارخان(تاریخ کتابت 1012ق)، نفایس الحکمه، محل کتابت اگره، [نسخه خطی دیجیتال]،کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره مدرک:21921- 10ir.
  12. شاردن، یان (1372)، سفرنامه شاردن، ترجمه اقبال یغمایى‏،ج2و 3، تهران: توس.
  13. شاه ارزانى، میرمحمد اکبر بن محمد (1387)، طب اکبرى،2ج، ق:، جلال‌الدین.
  14. شاه ارزانى، میرمحمد اکبر بن محمد(1380)، میزان الطب، قم، مؤسسه فرهنگى سماء.
  15. شریف، محمدمهدی بن علی‌نقی (1387)، زادالمسافرین، به کوشش مؤسسه احیاء طب طبیعى‏، قم: جلال‌الدین.
  16. شمسی باغبانان، حمید؛ شریفیان، افسانه؛ کمالی، سید حمید؛ ثاقبی، روشنک؛ قربانی فر، زهرا؛ مینایی، باقر(زمستان 1391)، «فصد در بیماری‌های کبد از دیدگاه طب سنتی ایران»، مجله طب سنتی اسلام و ایران، دوره 3، شماره 4، صص461- 476.
  17. صالح شیرازی، محمدهادی بن محمد(تاریخ کتابت قرن 12 ق)، چشمه زندگی، [نسخه خطی دیجیتال]،کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره مدرک: 6083-10.
  18. صدرالدین شیرازى، ‏امین الحکما(1381)، دستورات طبى، قم: مرکز احیاءالتراث الإسلامی‏.
  19. طولوزان، یونانى، اسرار الاطباء (مجربات ایلات چغتایى)‏(1383)، ترجمه میرزا شهاب‌الدین ثاقب، تهران: دانشگاه علوم پزشکی تهران.
  20. طهرانی، محمد هاشم بن محمدطاهر، درع الصحه(قرن 12 ق)، [نسخه خطی دیجیتال]،کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره مدرک:48091-10ir.
  21. علی بن موسی، نامه زرین سلامت(1389)، ترجمه الرسالة الذهبیة منسوب به امام على بن موسی‌الرضا (ع)، ترجمه محمد دریایی، مشهد: آستان قدس رضوى.
  22. غفرانی،علی؛ کدخدائی کلات، نرگس(بهار و تابستان 1393)، «فصد در پزشکی مسلمانان»، تاریخ و تمدن اسلامی، سال 10، شماره 19، صص 31-58.
  23. خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام الدین (1380)، تاریخ حبیب‌السیر، محقق و مصحح جلال‌الدین همائی، ج4، تهران: خیام.
  24. مکاری، محمد (بهار1398)، «فصد -رگ‌زنی- در پزشکی سنتی ایران مطالعه موردی گناباد»، دوماهنامه طب جنوب، سال 22، ویژه‌نامه میراث پزشکی ایران، صص 29-34.
  25. فیگویروا(1363)، سفرنامه دن گارسیا دسیلوا فیگویروا، ترجمه غلام‌رضا سمیعى‏، تهران، نو.
  26. قاطع قزوینی، حکیم علی افضل (تاریخ کتابت قرن 12 ق)، منافع افضلیه [نسخه خطی دیجیتال].کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره مدرک:۱۰-۴۶۹۷۴ir.
  27. واله قزوینى، محمد یوسف واله (1382)، ایران در زمان شاه‏صفى و شاه‏عباس دوم، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگى.
  28. کمال بن نوربن کمال طبیب (بیتا)، [رساله حفظ‌الصحه]، [نسخه خطی دیجیتال]،کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره مدرک:18567-10ir.
  29. الگود، سیریل(1357)، طب در دوره صفویه، ترجمه محسن جاویدان، تهران: دانشگاه تهران.
  30. گیلانى، على(1387)، مجربات حکیم على گیلانى، تهران: دانشگاه علوم پزشکى ایران.
  31. مجلسی، محمدباقر(1388)، حلیه المتقین، تحقیق، ویرایش واحد پژوهش انتشارات مسجد مقدس جمکران، قم: مسجد جمکران.
  32. مجلسى، محمدباقر بن محمدتقی(1351)، آسمان و جهان (ترجمه السماء و العالم بحار الأنوار)، ترجمه محمدباقر کمره اى ج2، 3، 6، 10، تهران: اسلامیه.
  33. محمد بن عبدالله(1383)، تحفه خانی، تهران، دانشگاه علوم پزشکی تهران.
  34. واله قزوینى اصفهانى، محمد یوسف (1372)، خلد برین، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
  35. محمدحسین طبیب، محمدباقر (قرن 11ق)، حمیات [نسخه خطی دیجیتال]،کاتب: محمد مؤمن بن محمد نصیر، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره مدرک:7086-10.
  36. راوندى، مرتضى (1382)، تاریخ اجتماعى ایران، ج10، تهران: انتشارات نگاه.
  37. مؤمن، سید محمد بن محمد زمان (1390)، تحفه المؤمنین، محقق و مصحح مؤسسه احیای طب طبیعی، ج1، 2، قم: نور وحی.
  38. نامدار، حسین؛ علیپورسیلاب، جواد(May2018) «شناخت و درمان مرض سعفه در ایران عصر صفوی»، نشریه پژوهش در تاریخ پزشکی، سال 7، شماره 2، صص 81-90.
  39. وحید قزوینى میرزا محمد طاهر (1383)، تاریخ جهان‏آراى عباسى، تهران: پژوهشگاه علوم انسانى و مطالعات فرهنگى.
  40. یوسفی هروى، محمد(1387)، بحر الجواهر (معجم الطب الطبیعی)، قم: جلال‌الدین.
  41. یوسفى هروى،  محمد(1382)، طب یوسفى (جامع الفوائد)، تهران: دانشگاه علوم پزشکى ایران.
  42. Floor , Willem (December 1989), BLOODLETTING, Encyclopaedia Iranica,  Vol. IV, Fasc. 3, pp. 315-316: https://www.iranicaonline.org/articles/bloodletting-ar

 

آوانگاری منابع

  1. Eskandar ibn Mīrfayẓ Ṭabīb (1076 Q), Sharḥ-e Qānūnche [Noskhe-ye Khaṭṭī Digital], Ketābkhāneh Majles-e Shūrā-ye Eslāmī, Shomāre-ye Madrak: 29355-10ir.
  2. Bahā’ al-Dowleh, Bahā’ al-Dīn ibn Mīr Qavām al-Dīn (1387), Khalāṣeh al-Tajāreb, Taḥqīq va Taṣḥīḥ: Muhammad Reẓā Shams Ardakānī, ‘Abdol‘alī Mohaqqeqzādeh, Pouyā Farīdī, Zahreh Abū al-Ḥasan Zādeh, Tehrān: Dāneshgāh-e ‘Olūm Pezeshkī-ye Tehrān.
  3. Bahbahānī, ‘Alī Naqī ibn Aḥmad (1377), ‘Ayār-e Dānesh, Tehrān: Mīrāth-e Maktūb.
  4. Porgho, Muhammad‘Alī; Alipūr Silāb, Javad (Zemestān 1401), “Tadbīr-e Ḥifẓ al-Ṣeḥḥeh-ye Mosāfer dar Irān ‘Asr-e Ṣafavī”, Pajūheshhā-ye Tārīkhī, Sāl-e 14, Sh. 4 (Piyāpi 56), pp. 15-32.
  5. Porgho, Muhammad‘Alī; Alipūr Silāb, Javad (Bahar va Tābestān 1396), “Ṭā‘ūn dar Irān ‘Asr-e Ṣafavī”, Taḥqīqāt-e Tārīkh-e Ejtemā‘ī, Sāl 7, Sh. 1, Piyāpi 13, pp. 33-55.
  6. Porgho, Muhammad‘Alī; Alipūr Silāb, Javad (Tābestān 1401), “Shenākht, Pīshgīrī va Darman-e Maraz-e Wabā dar Irān ‘Asr-e Ṣafavī”, Tārīkh-e Islām va Irān, Dowre 32, Sh. 54, Piyāpi 144, pp. 39-61.
  7. Torkamān, Eskandar Beyg (1382), Tārīkh-e ‘Ālamārā-ye ‘Abbāsī, beh Taṣḥīḥ-e Īraj Afshār, J. 3, Tehrān: Amīrkabīr.
  8. Hakīm Muhammad (Tarīkh-e Ketābet Qarn-e 12 Q), Zakhireh Kāmelah [Noskhe-ye Khaṭṭī Digital], Ketābkhāneh Majles-e Shūrā-ye Eslāmī, Shomāre-ye Madrak: 28988-10ir.
  9. Khorāsānī Gonābādī, Solṭān ‘Alī, Dastūr al-‘Ilāj (Tarīkh-e Ketābet 1134 Q), [Noskhe-ye Khaṭṭī Digital], Ketābkhāneh Majles-e Shūrā-ye Eslāmī, Shomāre-ye Madrak: 10-7353.
  10. Khanjī, Fażlollāh Rūzbehān (1382), Tārīkh-e ‘Ālamārā-ye Amīnī, Tehrān: Mīrāth-e Maktūb.
  11. Zulnun, Mīrzā Khoshḥāl Beyk ibn Tātārkhān (Tarīkh-e Ketābet 1012 Q), Nafāyes al-Ḥekmeh, Maḥal-e Ketābet: Aghar [Noskhe-ye Khaṭṭī Digital], Ketābkhāneh Majles-e Shūrā-ye Eslāmī, Shomāre-ye Madrak: 21921-10ir.
  12. Shārdan, Yan (1372), Safarnāmeh-ye Shārdan, Tarjome: Eqbāl Yaghmā’ī, J. 2 va 3, Tehrān: Tūs.
  13. Shāh Arzānī, Mīr Muhammad Akbar ibn Muhammad (1387), Ṭebb Akbarī, 2 J., Qom: Jalāl al-Dīn.
  14. Shāh Arzānī, Mīr Muhammad Akbar ibn Muhammad (1380), Mīzān al-Ṭebb, Qom: Mo’assese-ye Farhangī Semā’.
  15. Sharīf, Muhammad Mahdī ibn ‘Alī Naqī (1387), Zād al-Mosāferīn, beh Koshesh Mo’assese-e Ehya-ye Ṭebb-e Ṭabī‘ī, Qom: Jalāl al-Dīn.
  16. Shamsī Bāghbānān, Ḥamid; Sharīfīān, Afsāneh; Kamālī, Seyyed Ḥamid; Thāqebī, Roshanak; Qorbānī Far, Zahra; Minā’ī, Bāqer (Zemestān 1391), “Fasd dar Bīmārīhā-ye Kabed az Didgāh-e Ṭebb-e Sonnatī-ye Irān”, Majalle-ye Ṭebb-e Sonnat-e Islām va Irān, Dowre 3, Sh. 4, pp. 461-476.
  17. Sāleḥ Shīrāzī, Muhammad Hādī ibn Muhammad (Tarīkh-e Ketābet Qarn-e 12 Q), Cheshmeh-ye Zendegī [Noskhe-ye Khaṭṭī Digital], Ketābkhāneh Majles-e Shūrā-ye Eslāmī, Shomāre-ye Madrak: 6083-10.
  18. Sadr al-Dīn Shīrāzī, Amīn al-Ḥokamā’ (1381), Dastūrāt-e Ṭebbī, Qom: Markaz-e Ehya-ye al-Turāth al-Islāmī.
  19. Toulouzān, Yunānī, Asrār al-Aṭibbā’ (Mojarrabāt-e Īlāt-e Chaghtāyī) (1383), Tarjome: Mīrzā Shihāb al-Dīn Thāqeb, Tehrān: Dāneshgāh-e ‘Olūm Pezeshkī-ye Tehrān.
  20. Tehrānī, Muhammad Hāshem ibn Muhammad Ṭāher, Dar‘ al-Ṣeḥḥeh (Qarn-e 12 Q) [Noskhe-ye Khaṭṭī Digital], Ketābkhāneh Majles-e Shūrā-ye Eslāmī, Shomāre-ye Madrak: 48091-10ir.
  21. ‘Alī ibn Mūsā, Nāmeh Zarrīn-e Salāmat (1389), Tarjome: al-Risālah al-Dhahabīyah, Monassab beh Imām ‘Alī ibn Mūsā al-Reżā (A), Tarjome: Muhammad Daryā’ī, Mashhad: Āstān-e Qods-e Razavī.
  22. Ghaffārānī, ‘Alī; Kadkhdā’ī Kalāt, Narges (Bahar va Tābestān 1393), “Fasd dar Pezeshkī-ye Mosalmānān”, Tārīkh va Tamaddon-e Islāmī, Sāl 10, Sh. 19, pp. 31-58.
  23. Khāndamir, Ghiyāth al-Dīn ibn Hammām al-Dīn (1380), Tārīkh-e Ḥabīb al-Sīr, Mohaqqeq va Muṣaḥḥaḥ: Jalāl al-Dīn Hamā’ī, J. 4, Tehrān: Khayyām.
  24. Makārī, Muhammad (Bahar 1398), “Fasd (Rag-Zanī) dar Ṭebb-e Sonnatī-ye Irān: Motāle‘eh-ye Moredī Gonābād”, Dowmāh-Nāmeh-ye Ṭebb-e Jonub, Sāl 22, Vīzhe-Nāmeh-ye Mīrās-e Pezeshkī-ye Irān, pp. 29-34.
  25. Figuerwa (1363), Safarnāmeh-ye Don Gārsīyā Desilvā Figuerwa, Tarjome: Gholām Reżā Sam‘ī, Tehrān: No.
  26. Qāṭe‘ Qazvīnī, Hakīm ‘Alī Afẓal (Tarīkh-e Ketābet Qarn-e 12 Q), Manāfe‘-e Afẓalīeh [Noskhe-ye Khaṭṭī Digital], Ketābkhāneh Majles-e Shūrā-ye Eslāmī, Shomāre-ye Madrak: 10-46974ir.
  27. Vāleh Qazvīnī, Muhammad Yūsuf Vāleh (1382), Irān dar Zamān-e Shāh Ṣafī va Shāh ‘Abbās Dovvom, Tehrān: Anjoman-e Āsār va Mafākher-e Farhangī.
  28. Kamāl ibn Nūr ibn Kamāl Ṭabīb (bi-tā), [Resāleh-ye Ḥifẓ al-Ṣeḥḥeh], [Noskhe-ye Khaṭṭī Digital], Ketābkhāneh Majles-e Shūrā-ye Eslāmī, Shomāre-ye Madrak: 18567-10ir.
  29. Algood, Cyril (1357), Ṭebb dar Dowre-ye Ṣafavī, Tarjome: Mohsen Jāvīdān, Tehrān: Dāneshgāh-e Tehrān.
  30. Gīlānī, ‘Alī (1387), Mojarrabāt-e Hakīm ‘Alī Gīlānī, Tehrān: Dāneshgāh-e ‘Olūm Pezeshkī-ye Irān.
  31. Majlesī, Muhammad Bāqer (1388), Ḥilyat al-Muttaqīn, Taḥqīq va Virāyesh: Vāhed-e Pazhūhesh, Qom: Masjed-e Moqaddas-e Jamkarān.
  32. Majlesī, Muhammad Bāqer ibn Muhammad Taqī (1351), Āsmān va Jahān (Tarjome-ye al-Samā’ wa al-‘Ālam, Biḥār al-Anwār), Tarjome: Muhammad Bāqer Kamreh-’ī, J. 2,3,6,10, Tehrān: Eslāmīyeh.
  33. Muhammad ibn ‘Abdollāh (1383), Tuḥfeh Khānī, Tehrān: Dāneshgāh-e ‘Olūm Pezeshkī-ye Tehrān.
  34. Vāleh Qazvīnī Esfahānī, Muhammad Yūsuf (1372), Khald-e Barīn, Tehrān: Bonyād-e Mowqūfāt-e Dr. Mahmoud Afshār.
  35. Muhammad Ḥoseyn Ṭabīb, Muhammad Bāqer (Qarn 11 Q), Ḥamiyāt [Noskhe-ye Khaṭṭī Digital], Kātib: Muhammad Mo’men ibn Muhammad Naṣīr, Ketābkhāneh Majles-e Shūrā-ye Eslāmī, Shomāre-ye Madrak: 7086-10.
  36. Rāvandī, Mortezā (1382), Tārīkh-e Ejtemā‘ī-ye Irān, J. 10, Tehrān: Enteshārāt-e Negāh.
  37. Mo’men, Seyyed Muhammad ibn Muhammad Zamān (1390), Tuḥfeh al-Mo’menīn, Mohaqqeq va Muṣaḥḥaḥ: Mo’assese Ehya-ye Ṭebb-e Ṭabī‘ī, J. 1,2, Qom: Nūr-e Waḥy.
  38. Nāmdār, Ḥoseyn; Alipūr Silāb, Javad (May 2018), “Shenākht va Darman-e Maraz-e Sa‘feh dar Irān ‘Asr-e Ṣafavī”, Nashrieh Pajūhesh dar Tārīkh-e Pezeshkī, Sāl 7, Sh. 2, pp. 81-90.
  39. Vahīd Qazvīnī, Mīrzā Muhammad Ṭāher (1383), Tārīkh-e Jahānārā-ye ‘Abbāsī, Tehrān: Pazhūheshgāh-e ‘Olūm-e Ensānī va Motāle‘āt-e Farhangī.
  40. Yūsufī Heravī, Muhammad (1387), Baḥr al-Jawāher (Mo‘jam al-Ṭebb al-Ṭabī‘ī), Qom: Jalāl al-Dīn.
  41. Yūsufī Heravī, Muhammad (1382), Ṭebb-e Yūsufī (Jāme‘ al-Fawā’ed), Tehrān: Dāneshgāh-e ‘Olūm Pezeshkī-ye Irān.
  42. Floor, Willem (December 1989), “BLOODLETTING”, Encyclopaedia Iranica, Vol. IV, Fasc. 3, pp. 315-316: https://www.iranicaonline.org/articles/bloodletting-ar

 

تاریخ فرهنگ ایران
دوره 1، شماره 1 - شماره پیاپی 1
بهار و تابستان
فروردین 1403
صفحه 125-142

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 25 دی 1402
  • تاریخ بازنگری: 27 بهمن 1402
  • تاریخ پذیرش: 07 اسفند 1402
  • تاریخ انتشار: 01 فروردین 1403

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار