واکاوی روان‌شناختی - فرهنگی موانع شکل‌گیری شورش‌های دهقانی در ایران (از آغاز صفویه تا اصلاحات ارضی ۱۳۴1 ش.)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی Released under (CC BY-NC 4.0) license I Open Access I

نویسندگان

1 دانشجوی کارشناسی ارشد علوم سیاسی، گروه علوم سیاسی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران.

2 استادیار علوم سیاسی، گروه علوم سیاسی، دانشکده حقوق و علوم اجتماعی، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران.

3 استاد تمام علوم سیاسی، گروه علوم سیاسی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران.

چکیده

مقالة حاضر به واکاوی روان‌شناختی - فرهنگی موانع شکل‌گیری شورش‌های دهقانی در ایران، از دورة صفویه تا اصلاحات ارضی ۱۳۴1 ش. می‌پردازد. این پژوهش، چارچوبی چندسطحی ارائه می‌دهد که عوامل مؤثر بر این پدیده را در سطوح فردی، جمعی، فرهنگی و ساختاری بررسی می‌کند. این چارچوب بر درماندگی آموخته‌شده و مقاومت روزمره، فقدان خودکارآمدی جمعی و هویت اجتماعی، حافظة تاریخی تروماتیک و مشروعیت‌پذیری مذهبی، و هویت اطاعتی ریشه‌دار در ساختارهای اجتماعی - اقتصادی استوار است. یافته‌های پژوهش حاضر نشان می‌دهند که عواملی همچون ترس و درماندگی آموخته‌شده، دهقانان را به جای شورش به مقاومت روزمره سوق داده و باور به بی‌تأثیری اعتراض را در ذهنیت آنان نهادینه کرده است؛ روایت‌های دینی با مؤلفه‌هایی نظیر تقدیرگرایی به توجیه‌گری و مشروعیت‌بخشی نظم موجود سبب گردیده است؛ پراکندگی جغرافیایی امکان شکل‌گیری همبستگی و هویت طبقاتی مشترک را محدود ساخته و ساختار ارباب - رعیتی و پدرسالاری با درونی‌سازی نظم موجود، مانع شکل‌گیری جنبش‌های دهقانی شده‌اند. پژوهش حاضر با ارائة مدل روان‌شناختی چندوجهی با روش تاریخی - تحلیلی و با استناد به منابع کتابخانه‌ای، نگاهی تازه به تاریخ سیاسی - اجتماعی ایران می‌اندازد و خلأ تحلیل روان‌شناختی این حوزه را پر کرده و به درک عمیق‌تر پویایی‌های تاریخ سیاسی ایران در این دوره، کمک می‌کند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

A Psychological-Cultural Examination of the Barriers to the Formation of Peasant Uprisings in Iran (From the Onset of the Safavid Era to the Land Reforms of 1963)

نویسندگان [English]

  • Amirali Mokhtari marzroud 1
  • Rajab Izadi 2
  • Ebrahim Barzegar 3
1 Master's student of Political Science, Department of Political Science, Faculty of Law and Political Science, Allameh Tabatabae’i University, Tehran, Iran.
2 Assistant Professor of Political Science, Department of Political Science, Faculty of Law and Social Sciences, University of Tabriz, Tabriz, Iran.
3 Professor of Political Science, Department of Political Science, Faculty of Law and Political Science, Allameh Tabatabae’i University, Tehran, Iran.
چکیده [English]

This article employs to Psychological-Cultural examine the barriers to the formation of peasant uprisings in Iran, spanning from the Safavid period to the land reforms of 1963. This study proposes a multi-level framework that analyzes the factors influencing this phenomenon at individual, collective, cultural, and structural levels. The framework is grounded in concepts such as learned helplessness and everyday resistance, the absence of collective self-efficacy and social identity, traumatic historical memory and religious legitimation, as well as entrenched obedient identities within socio-economic structures. The findings indicate that factors such as fear and learned helplessness have directed peasants toward everyday resistance rather than uprising, thereby institutionalizing a belief in the futility of protest within their mindset; religious narratives, incorporating elements like fatalism, have served to justify and legitimize the existing order; geographical dispersion has limited the potential for solidarity and shared class identity; and the landlord-peasant structure, coupled with patriarchal systems, has internalized the prevailing order, thereby impeding the emergence of peasant movements. By presenting a multifaceted psychological model through a historical-analytical method and drawing on library-based sources, this research offers a fresh perspective on Iran's political-social history, fills the gap in psychological analyses in this domain, and contributes to a deeper understanding of the dynamics of Iran's political history during this period.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Political Psychology
  • Social Psychology
  • Uprising
  • Peasant
  • Iranian History

Publisher: University of Tabriz       Copyright © The Authors   

   

 

This is an open access article distributed under the following Creative Commons license: Attribution-NonCommercial 4.0 International (CC BY-NC 4.0)

مراجع

  1.  

    1. آبراهامیان، یرواند (۱۳۹۸). تاریخ ایران مدرن، ترجمه محمدابراهیم فتاحی، تهران: نشر نی.
    2. آبراهامیان، یرواند (۱۴۰۰). مقالاتی در جامعه‌شناسی سیاسی ایران، ترجمه سهیلا ترابی فارسانی، تهران: شیرازه کتاب ما.
    3. آل‌احمد، جلال (۱۳۷۰). تات نشینهای بلوک زهرا، تهران: امیرکبیر.
    4. استوار، مجید (۱۳۹۶). انقلاب اسلامی و نبرد نمادها، تهران: نگاه معاصر.
    5. اسکندر بیگ منشی (۱۳۷۷). عالم آرای عباسی، به تصحیح محمد اسماعیل رضوانی، ۳ جلد، تهران: دنیای کتاب.
    6. اشرف، احمد (۱۳۵۹). موانع تاریخی رشد سرمایه‌داری در ایران دوره‌ی قاجاریه، تهران: زمینه.
    7. اشرف، احمد و علی بنو عزیزی (۱۳۸۸). طبقات اجتماعی، دولت و انقلاب در ایران، ترجمه سهیلا ترابی فارسانی، تهران: نیلوفر.
    8. بازرگان، مهدی (۱۳۴۶). سازگاری ایرانی، تهران: پیام آزادی.
    9. باستانی پاریزی، محمدابراهیم (۱۳۷۸). سیاست و اقتصاد عصر صفوی، تهران: صفی علیشاه.
    10. بدیع، برتران (۱۳۸۰). دو دولت؛ قدرت و جامعه در غرب و در سرزمین‌های اسلامی، ترجمه احمد نقیب‌زاده، تهران: مرکز بازشناسی اسلام و ایران (انتشارات باز).
    11. برزگر، ابراهیم (۱۴۰۲). روان‌شناسی سیاسی، تهران: سارمان مطالعه و تدوین کتب دانشگاهی در علوم اسلامی و انسانی (سمت).
    12. بشیریه، حسین (۱۳۸۰). موانع توسعه‌ی سیاسی در ایران، تهران: گام نو.
    13. بشیریه، حسین (۱۴۰۰). جامعه‌شناسی سیاسی، تهران: نشر نی.
    14. بنت، فرانسیسکو (۱۳۴۷). «نوسازی زندگی روستایی و دامپروری در منطقة زاگروس»، نامة علوم اجتماعی، سال ۱، شماره ۱، صص ۱۴۱ - ۱۲۱.
    15. پارکر، ایان و دیوید پاون - کوئلار (۱۴۰۲). روانکاوی و انقلاب: روانشناسی انتقادی برای جنبش‌های آزادی‌بخش، ترجمه مسعود تقی‌آبادی، تهران: سیب سرخ.
    16. تاج‌بخش، احمد (۱۳۴۰). ایران در زمان صفویه، تبریز: انتشارات کتابفروشی چهر.
    17. تفضلی، احمد (۱۳۷۶). «دهقان»، ترجمه ابوالفضل خطیبی، نامة فرهنگستان، دورة ۳، شمارة ۱، صص ۱۵۵ - ۱۴۸.
    18. خسروی، خسرو (۱۳۵۸). جامعه‌شناسی روستای ایران، تهران: پیام.
    19. خواجه نصیرالدین طوسی (۱۳۶۰). اخلاق ناصری، به کوشش مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران: خوارزمی.
    20. دلاواله، پیترو (۱۳۸۴). سفرنامه‌ی پیترو دلاواله، ترجمه شعاع‌الدین شفا، تهران: علمی و فرهنگی.
    21. دلاوری، ابوالفضل (۱۳۹۰). جامعه‌شناسی تحولات ایران: از انقلاب مشروطه تا قیام خرداد ۱۳۴۲، تهران: پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی، معاونت پژوهشی.
    22. راوندی، مرتضی (۱۳۵۶). تاریخ اجتماعی ایران، جلد دوم، تهران: امیرکبیر، سال ۲۵۳۶ شاهنشاهی.
    23. راوندی، مرتضی (۱۳۵۷). تاریخ اجتماعی ایران، جلد سوم، تهران: امیرکبیر.
    24. راوندی، مرتضی (۱۹۷۶). تاریخ اجتماعی ایران، جلد نهم، سوئد، استکهلم: انتشارات آرش.
    25. رضاقلی، علی (۱۴۰۰). جامعه‌شناسی خودکامگی، تهران: نشر نی.
    26. ساعدلو، هوشنگ (۱۳۵۷). مسائل کشاورزی ایران، تهران: رواق.
    27. شریعتی، علی (۱۳۵۱). تشیع علوی و تشیع صفوی، تهران: سپیده باوران.
    28. صفی‌نژاد، جواد (۱۳۵۳). بنه (نظامهای تولید زراعی جمعی قبل و بعد از اصلاحات ارضی)، جلد ۳، تهران: توس.
    29. طبری، احسان (۱۳۹۶). برخی بررسی‌ها پیرامون جهان‌بینی‌ها و جنبش‌های اجتماعی در ایران، مصحح عزیزالله علیزاده، تهران: فردوس.
    30. علمداری، کاظم (۱۳۹۲). چرا ایران عقب ماند و غرب پیش رفت؟، تهران: توسعه.
    31. عیسوی، چارلز (۱۳۶۲). تاریخ اقتصادی ایران (عصر قاجار، ۱۳۳۲ - ۱۲۱۵ ه. ق.)، ترجمه یعقوب آژند، تهران: گستره.
    32. فراستخواه، مقصود (۱۴۰۱). ما ایرانیان، تهران: نشر نی.
    33. فرهادی، مرتضی (۱۳۹۴). فرهنگ یاریگری در ایران: درآمدی مردم‌شناسی و جامعه‌شناسی تعاون، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
    34. فیلمر، رابرت (۱۳۹۶). پدرسالار یا قدرت طبیعی شاهان، ترجمه علی اردستانی، تهران: نگاه معاصر.
    35. قاضی مرادی، حسن (۱۳۹۷). در پیرامون خودمداری ایرانیان، تهران: اختران.
    36. کربن، هانری (۱۳۸۴). حکمت اشراق و فلسفه ایران باستان، ترجمه عبدالمحمد روح‌بخشان، تهران: اساطیر.
    37. کسروی، احمد (۱۳۲۳). صوفیگری، تهران: آوای بوف.
    38. گاردینر، هاری دبلیو و کورین کاسمیتکی (۱۳۹۹). زندگی در فرهنگ‌های مختلف: روان‌شناسی تحول بین فرهنگی، ترجمه عبدالله معتمدی، تهران: دانشگاه علامه طباطبائی.
    39. لمبتون، آن کاترین (۱۳۶۲). مالک و زارع در ایران، ترجمه منوچهر امیری، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
    40. پهلون، چنگیز (۱۳۷۹). نظریه دولت در ایران، ترجمه چنگیز پهلوان، تهران: گیو.
    41. نراقی، حسن (۱۳۹۹). جامعه‌شناسی خودمانی (چرا درمانده‌ایم)، تهران: اختران.
    42. نفیسی، سعید (۱۳۹۱). تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران در دوره معاصر، تهران: اساطیر.
    43. نوایی، عبدالحسین و عباسقلی غفاری‌فرد (۱۴۰۳). تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دوران صفویه، تهران: سارمان مطالعه و تدوین کتب دانشگاهی در علوم اسلامی و انسانی (سمت).
    44. وبر، ماکس (۱۳۹۸). مفاهیم اساسی جامعه‌شناسی، ترجمه احمد صدارتی، تهران: مرکز.
    45. هگل، گئورگ ویلهلم فریدریش (۱۳۹۸). خدایگان و بنده، ترجمه حمید عنایت، تهران: خوارزمی.
    46. هوگلاند، اریک ج. (۱۳۹۲). زمین و انقلاب در ایران، ترجمه فیروزه مهاجر، تهران: پردیس دانش.

     

                مأخذ انگلیسی

     

    1. Alberts, Robert (1963). Social Structure and Cultural Change in an Iranian Village, University of Wisconsin.
    2. Bandura, A. (1997). Self-efficacy: The exercise of control. W. H. Freeman.
    3. Fisher, M. (2009). Capitalist realism: Is there no alternative?. Zero Books.
    4. Halbwachs, M. (1992). On collective memory (L. A. Coser, Trans.). University of Chicago Press.
    5. Morier, James (1818). Second Journey through Persia, Armenia and Asia Minor, London.
    6. Montesquieu, Charles (1963). The Spirit of the Laws, New York.
    7. Morre, Barrington (1966). Social Origins of Democracy and Dictatorship, Beacon Press.
    8. Rancière, J. (2006). Hatred of democracy (S. Corcoran, Trans.). Verso. (Original work published 2005).
    9. Scott, J. C. (1985). Weapons of the weak: Everyday forms of peasant resistance. Yale University Press.
    10. Seligman, M. E. P. (1975). Helplessness: On depression, development, and death. W. H. Freeman.
    11. Tajfel, H., and Turner, J. (2001). “An integrative theory of intergroup conflict. In M. A. Hogg & D. Abrams (Eds.)”, Intergroup relations: Essential readings (pp. 94–109). Psychology Press.
    12. Yeganeh, Syrus (1986). Agrarian Structure Under Adaptation Reform and Revolation. Ph. Dissertation: New School for Social Research.
    13. Weber, M. (1919/2004). Politics as a vocation. In D. Owen & T. B. Strong (Eds.), The vocation lectures (R. Livingstone, Trans.) (pp. 32-94). Hackett Publishing.
    14. Weber, M. (1978). Economy and Society. University of California Press.

    آوانگاری منابع

    1. Ābrāhāmīān, Y. (1398). Tārīkh-e Īrān-e modern (M. E. Fattāḥī, Trans.). Tehran: Nashr-e Nī.
    2. Ābrāhāmīān, Y. (1400). Maqālātī dar jāme‘e-shenāsī-ye sīyāsī-ye Īrān (S. T. Fārsānī, Trans.). Tehran: Shirāze Ketāb-e Mā.
    3. Āl-Aḥmad, J. (1370). Tāt neshinhā-ye Bolūk-e Zahra. Tehran: Amīrkabīr.
    4. Estavār, M. (1396). Enqelāb-e Eslāmī va nabard-e namādhā. Tehran: Negāh-e Mo‘āser.
    5. Eskandar Beyg Meneshī. (1377). ‘Ālam-ārā-ye ‘Abbāsī (M. E. Rezvānī, Ed.), 3 vols. Tehran: Donyā-ye Ketāb.
    6. Ashraf, A. (1359). Mavāne‘-e tārīkhī-ye roshd-e sarmāye-gārī dar Īrān-e dowr-e Qājārīye. Tehran: Zamineh.
    7. Ashraf, A., & ‘Alī Banu-‘Azīzī. (1388). Tabāqat-e ejtemā‘ī, dowlat va enqelāb dar Īrān (S. T. Fārsānī, Trans.). Tehran: Nīlūfar.
    8. Bāzargān, M. (1346). Sāzgārī-ye Irānī. Tehran: Payām-e Āzādī.
    9. Bāstānī Pārīzī, M. E. (1378). Siyāsat va eqtesād-e ‘Asr-e Safavī. Tehran: Safī ‘Alīshāh.
    10. Badī‘, B. (1380). Do Dowlat: Qodrat va jāme‘e dar Gharb va dar Sarzamin-hā-ye Eslāmī (A. Naqībzādeh, Trans.). Tehran: Markaz-e Bāzshenāsī-ye Eslām va Īrān.
    11. Barzegar, E. (1402). Ravān-shenāsī-ye sīyāsī. Tehran: Sāzmān-e Motāle‘e va Tadvin-e Kotob-e Dāneshgāhī dar ‘Olūm-e Eslāmī va Ensānī (Samt).
    12. Bashīrīye, H. (1380). Mavāne‘-e towse‘e-ye sīyāsī dar Īrān. Tehran: Gām-e No.
    13. Bashīrīye, H. (1400). Jāme‘e-shenāsī-ye sīyāsī. Tehran: Nashr-e Nī.
    14. Bentesco, F. (1347). “Nosāzī-ye zendegī-ye rūstā’ī va dāmparvarī dar manteqe-ye Zāgros.” Nāmeh-ye ‘Olūm-e Ejtemā‘ī, 1(1), 121–141.
    15. Parker, I., & Pawson-Quellar, D. (1402). Ravān-kavī va enqelāb: Ravān-shenāsī-ye enteqādī barāye jonbesh-hā-ye āzādī-bakhsh (M. Taqī-Ābādī, Trans.). Tehran: Sīb-e Sorkh.
    16. Tāj-bakhsh, A. (1340). Īrān dar dowr-e Safavī. Tabriz: Enteshārāt-e Ketābforūshī Chehr.
    17. Tafazzolī, A. (1376). “Dehqān.” (A. Khatībī, Trans.) Nāmeh-ye Farhangestān, 3(1), 155–148.
    18. Khosravī, K. (1358). Jāme‘e-shenāsī-ye rūstā-ye Īrān. Tehran: Payām.
    19. Khwāja Naṣīr al-Dīn Ṭūsī. (1360). Akhlāq-e Nāṣerī (M. Mīnuvī & A. Ḥeydari, Eds.). Tehran: Khvārazmī.
    20. Delavāleh, P. (1384). Safar-nāmeh-ye Pietro Delavāleh (Sh. al-Dīn Shafā, Trans.). Tehran: ‘Elmi va Farhangī.
    21. Delāvarī, A. (1390). Jāme‘e-shenāsī-ye tahavvolāt-e Īrān: az Enqelāb-e Mashruteh tā Qiyām-e Khordād 1342. Tehran: Pazhūheshkadeh-ye Emām Khomeinī va Enqelāb-e Eslāmī.
    22. Rāvandī, M. (1356). Tārīkh-e ejtemā‘ī-ye Īrān, 2. Tehran: Amīrkabīr.
    23. Rāvandī, M. (1357). Tārīkh-e ejtemā‘ī-ye Īrān, 3. Tehran: Amīrkabīr.
    24. Rāvandī, M. (1976). Tārīkh-e ejtemā‘ī-ye Īrān, 9. Stockholm, Sweden: Āresh Publications.
    25. Rezāqolī, ‘Alī. (1400). Jāme‘e-shenāsī-ye khodkāmgī. Tehran: Nashr-e Nī.
    26. Sā‘edlū, H. (1357). Masā’el-e keshāvarzī-ye Īrān. Tehran: Rovāq.
    27. Sharī‘atī, ‘Alī. (1351). Tashī‘-e ‘Alawī va Tashī‘-e Safavī. Tehran: Sepideh Bāvarān.
    28. Safī-nejād, J. (1353). Boneh (Nezamhā-ye tolīd-e zarā‘ī-ye jam‘ī qabl va ba‘d az eslāḥāt-e arżī), 3. Tehran: Tūs.
    29. Tabarī, E. (1396). Barkhī barrasī-hā pirāmūn-e jahān-bīnī-hā va jonbesh-hā-ye ejtemā‘ī dar Īrān (A. Alīzādeh, Ed.). Tehran: Ferdows.
    30. ‘Alamdārī, K. (1392). Cherā Īrān ‘Aqeb mand va Gharb pīsh raft? Tehran: Towse‘e.
    31. ‘Īsawī, C. (1362). Tārīkh-e eqtesādī-ye Īrān (Dowr-e Qājār, 1215–1332 H.Q.) (Y. Ājand, Trans.). Tehran: Gostareh.
    32. Farāstukhāh, M. (1401). Mā Irānīyān. Tehran: Nashr-e Nī.
    33. Farhādī, M. (1394). Farhang-e yārigarī dar Īrān: Daramadī-ye mardom-shenāsī va jāme‘e-shenāsī-ye ta‘āvon. Tehran: Markaz-e Nashr-e Dāneshgāhī.
    34. Filmer, R. (1396). Pedarsālār yā Qodrat-e Ṭabī‘ī-ye Shāhān (A. Ardestānī, Trans.). Tehran: Negāh-e Mo‘āser.
    35. Qāzī Morādī, H. (1397). Dar pirāmūn-e khodmodārī-ye Īrānīyān. Tehran: Akhtarān.
    36. Karbān, H. (1384). Hekmat-e Eshrāq va Falsafe-ye Īrān-e Bāstān (A. Rūh-bakhshān, Trans.). Tehran: Asātīr.
    37. Kasravī, A. (1323). Sūfīgarī. Tehran: Āvā-ye Buf.
    38. Gardiner, H. W., & Kosmitki, C. (1399). Zendegī dar farhang-hā-ye mokhtalef: Ravān-shenāsī-ye tahavvol-e beyn-e farhangi (A. Mo‘tamedī, Trans.). Tehran: Dāneshgāh-e ‘Allāmeh Ṭabāṭabā’ī.
    39. Lambton, A. K. S. (1362). Mālek va zā‘er dar Īrān (M. Amīrī, Trans.). Tehran: Sherkat-e Enteshārāt-e ‘Elmi va Farhangī.
    40. Pahlavon, Ch. (1379). Nazariye-ye Dowlat dar Īrān (Ch. Pahlavon, Trans.). Tehran: Giyū.
    41. Naraqī, H. (1399). Jāme‘e-shenāsī-ye khodmānī (Cherā darmandeh-im). Tehran: Akhtarān.
    42. Nafīsī, S. (1391). Tārīkh-e ejtemā‘ī va sīyāsī-ye Īrān dar dowr-e mo‘āser. Tehran: Asātīr.
    43. Navā’ī, ‘Abdol-Ḥoseyn, & ‘Abbāsqolī Ghafārī-fard. (1403). Tārīkh-e tahavvolāt-e sīyāsī, ejtemā‘ī, eqtesādī va farhangī dar Īrān dar dowr-e Safavī. Tehran: Sāzmān-e Motāle‘e va Tadvin-e Kotob-e Dāneshgāhī dar ‘Olūm-e Eslāmī va Ensānī (Samt).
    44. Weber, M. (1398). Mafāhīm-e asāsī-ye jāme‘e-shenāsī (A. Sadāratī, Trans.). Tehran: Markaz.
    45. Hegel, G. W. F. (1398). Khodāygān va bande (H. ‘Enāyat, Trans.). Tehran: Khvārazmī.
    46. Høgeland, E. J. (1392). Zamin va enqelāb dar Īrān (F. Mohājer, Trans.). Tehran: Pardīs-e Dānesh.

     

تاریخ فرهنگ ایران
دوره 2، شماره 2
پاییز و زمستان
مهر 1404
صفحه 22-40

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 06 مهر 1404
  • تاریخ بازنگری: 26 مهر 1404
  • تاریخ پذیرش: 24 آبان 1404
  • تاریخ انتشار: 01 مهر 1404

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار