تبیین کارنامه علمی و آموزشی علیقلی میرزا اعتضادالسلطنه؛ وزیر علوم عصر ناصرالدین شاه (1274-1298ق.)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی Released under (CC BY-NC 4.0) license I Open Access I

نویسنده

پژوهشگر پسادکتری رشته تاریخ ایران بعد از اسلام دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران

چکیده

شخصیت­های سیاسی اصلاح­گر ایرانی در دوره قاجار بعد از آشنایی با پیشرفتهای علمی تمدن غرب، تلاشهای زیادی را برای نوگرایی ایران و جبران عقب ماندگی کشور در جنبه‌های گوناگون علمی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و نظامی انجام داده‌اند. شاهزاده علیقلی میرزا اعتضادالسلطنه یکی از این اصلاح­گران بود که در مقام اولین وزیر علوم و رئیس مدرسه دارالفنون (1298-1274ق). در عصر ناصرالدین شاه، برای تحول و نوگرایی علمی و آموزشی ایران فعالیتهای زیادی انجام داده است. مقاله حاضر با بهره‌گیری از روش توصیفی- تحلیلی و شیوه گردآوری داده‌ها از نوع اسنادی- کتابخانه‌ای؛ درصدد پاسخ به این سوال اصلی است که اعتضادالسلطنه برای نوسازی علمی و آموزشی ایران چه اقداماتی انجام داد و عملکرد وی در این زمینه چه نقشی در تحولات و پیشرفت­های علمی و آموزشی کشور داشته است؟ نتایج این بررسی نشان می­دهد که وی با اعتقاد و آگاهی به این مسئله که سنگ بنای نخستین و بستر و پایه اصلی توسعه و پیشرفت ایران، تحول و ترقی در وضعیت علمی و آموزشی کشور از طریق اخذ و انتقال علوم و فنون جدید اروپا و نهادهای مربوط به آن است، به اقداماتی همچون اعزام دانشجو به اروپا، انتشار روزنامه، توسعه دارالترجمه و دارالطباعه، اصلاح نظام آموزشی، تاسیس رشته­های جدید در مراکز علمی کشور، تالیف و ترجمه کتاب و راه­اندازی نهادها، صنایع و تجهیزات مربوط به مسائل علمی و آموزشی جدید دست زد. بررسی تحولات علمی ایران در آن دوران نشان می­دهد که این اقـدامات اعتضادالسلطنه در تحول، ترقی و نوسازی علمی و آموزشی کشور بسیار تـاثیرگذار بوده و در زمینه­سازی برای تحولات ساختاری جدید جامعه ایران در دوره­های بعد (انقلاب مشروطه)نقش آفرینی کرده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Explanation of the scientific and educational record of Ali Qoli Mirza Eteza al-Saltanah; Minister of Science during the reign of Nasser al-Din Shah (1274-1298 AH)

نویسنده [English]

  • Behdad Hoseini
Postdoctoral researcher in the field of Iranian history after Islam, Shahid Chamran University of Ahvaz, Ahvaz, Iran
چکیده [English]

Iranian reformist political figures in the Qajar period, after becoming familiar with the scientific advances of Western civilization, made great efforts to modernize Iran and compensate for the country's backwardness in various scientific, cultural, economic, political, social and military aspects. Prince Aligholi Mirza Etezad al-Saltanah was one of these reformers, who served as the first Minister of Science and Head of the Dar al-Fonun School (1274-1298 AH). During the era of Nasser al-Din Shah, he did a lot of work for the scientific and educational transformation and modernization of Iran. The present article, using the descriptive-analytical method and the method of collecting data from the documentary-library type, seeks to answer the main question: what measures did Etezad al-Saltanah take for the scientific and educational modernization of Iran and what role did his performance in this field play in the scientific and educational developments and advancements of the country? The results of this study show that, with the belief and awareness that the first cornerstone and the main basis and foundation of Iran's development and progress is the transformation and advancement of the country's scientific and educational status through the acquisition and transfer of new European sciences and technologies and related institutions, he took measures such as sending students to Europe, publishing newspapers, developing translation and printing houses, reforming the educational system, establishing new disciplines in the country's scientific centers, writing and translating books, and setting up institutions, industries, and equipment related to new scientific and educational issues. A study of Iran's scientific developments during that period shows that these royal initiatives were very influential in the country's scientific and educational transformation, progress, and modernization, and played a role in laying the groundwork for new structural changes in Iranian society in later periods (the Constitutional Revolution).

کلیدواژه‌ها [English]

  • Etezad al-Saltaneh
  • Ministry of Science
  • Darul-Fonon
  • modern sciences
  • translation of European works

Publisher: University of Tabriz       Copyright © The Authors   

   

 

This is an open access article distributed under the following Creative Commons license: Attribution-NonCommercial 4.0 International (CC BY-NC 4.0)

مراجع

  1.  

    1. آل داوود، سیدعلى (1379)، اعتضادالسلطنه؛ علیقلی خان، ج۹، تهران: مرکز دایره المعارف بزرگ اسـلامی.
    2. احتشام السلطنه (1366)، خاطرات احتشام السلطنه، به کوشـش سـید محمدمهـدی موسـوی، تهـران: زوار.
    3. اعتضادالسلطنه، علیقلی میرزا (1370)، اکسیرالتواریخ، بـه کوشـش جمشـید کیـانفر، ج۲، تهران: موسسـه انتشـارات ویسمن.
    4. اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان، (1367)، (بی تا)، المآثر والآثار، تهران: انتشارات کتابخانه سنائی.
    5. اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان (1367)، مرآةالبلدان، تصحیح میرهاشم محـدث و دکتـر عبدالحسـین نـوایی، ج 2و3، تهران: انتشـارات دانشـگاه تهران.
    6. بامداد، مهدی (1371)، شرح حال رجال ایران قرنهای 12و13و14، ج1، تهران: انتشـارات زوار.
    7. پیرنیا، حسن؛ اقبال آشتیانى، عباس (1380)، تاریخ ایران از آغاز تا انقراض سلسله قاجاریه، تهران: انتشارات نگـاه.
    8. خورموجى، محمد جعفر (1363)، تاریخ قاجار، حقایق الاخبار ناصرى، به کوشش حسین خدیو جم، ج2و3، تهران: نشر نی.
    9. ذبیحی، مسیح (1386)، استرآبادنامه، تهران: موسئسه انتشارات امیرکبیر.
    10. راوندى، مرتضى (1382)، تاریخ اجتماعى ایران، ج2، تهران: انتشارات، نگاه.
    11. رینگر، مونیکا (1381)، آموزش، دین، وگفتمان اصلاح فرهنگی در دوران قاجار، ترجمه مهدی حقیقت- خواه، تهران: ققنوس.
    12. ساکما، سیر تحول معارف ایران و شرح درس تاریخ ایران پس از اسلام، سعید نفیسی در دانشگاه تهران، شماره سند 10190/240 .
    13. صدرهاشمی، محمد (1363)، تاریخ جرائد و مطبوعات ایران، ج2و4، تهران: انتشارات کمال.
    14. صفائی، ابراهیم (1348)، نخستین وزیر علوم و کارهایش، نگین، شماره4، صص: 121-109.
    15. طباطبایی، محیط (1375)، تاریخ تحلیلی مطبوعات، تهران: موسسه انتشارات بعثت.
    16. ظل­السلطان، مسعود میرزا بن ناصر (1362)، تاریخ سرگذشت مسعودی، زندگی­نامه و خاطرات همراه با سفرنامه فرنگستان، تهران: بابک، ۱۳۶۲.
    17. غفـارى کاشـانى، قاضـى احمـد بـن محمـد (1362)، تـاریخ نگارسـتان، تصـحیح مرتضـى مـدرس گیلانـى، تهران: کتابفروشى حافظ.
    18. گلچین معانی، احمد (1363)، تاریخ تذکره های فارسی، ج1و2، تهران: انتشارات کتابخانه سنائی.
    19. مجدالملک سینکی، محمد (1391)، کشفالغرائب یا رساله ی مجدیه، تصحیح پیش گفتار و توضیحات ایـرج امینی و ناصر مهاجر، تهران: نشرآبی.
    20. محبوبى اردکانى، حسـین(1376)، تاریخ موسسات تمدنی جدیـد در ایـران، تهـران: دانشگاه تهران.
    21. محبوبی اردکانی، حسین (1374)، چهل سال تاریخ ایران، تصحیح ایرج افشار، ج1و2. تهران: اساطیر.
    22. مستوفی، عبداالله (1384)، شرح زندگانی من، ج1، تهران: زوار.
    23. مشتاقى نائینى، على بن محمد (1366)، گزارش کویر: سفرنامه صفاءالسلطنه نایینی، تهران: اطلاعات.
    24. معیرالممالک، دوستعلی خان (1390)، رجال عصر ناصری، تهران: نشر تاریخ ایران.
    25. منزوى، احمد،( 1383)، فهرست واره کتابهاى فارسى، ج1و2و3، تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
    26. ناصرالدین، پروین (1377)، تاریخ روزنامه نگاری ایرانیان و دیگر پارسی زبانـان، بـه کوشـش احمـد – حبعلی موجانی و شهرناز اعتمادی، ج1، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
    27. یغمایی، اقبال (1375)، وزیران علوم و معارف و فرهنگ ایران، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۷۵.
    28. یغمائی، اقبال (1382)، علیقلی میرزا اعتضادالسلطنه، نشریه آموزش و پرورش(تعلیم و تربیت)، سال بیست و چهارم، شماره 3، صص 60-53.
    29. یغمائی، اقبال (1346)، علیقلی میرزا اعتضادالسلطنه نخستین وزیر علوم، نشریه آموزش و پرورش(تعلیم و تربیت)، سال سی و هفتم، شماره 9و 10، صص80-69.
    30. روزنامه ها
    31. روزنامه ایران، هجدهم ذیعقده1295ق.، شماره 370، ص3.
    32. روزنامه ایران، نهم ربیع الثانی 1294ق.، نمره 318، ص4.
    33. روزنامه ایران، 1293، شماره 306، ص1.
    34. روزنامه دولت علیه ایران، سال دوم، شماره 502، ص3.
    35. روزنامـه دولـت علیـه ایـران، سال دوم، شـماره 639، ص2.
    36. روزنامه دولت علیه ایـران، سال دوم، شـماره 606، ص3.
    37. روزنامه دولت علیه ایران، سال دوم، شماره 529، ص3.
    38. روزنامه دولت علیه ایـران، سال دوم، شماره 550، ص4.
    39. روزنامه دولت علیه ایـران، سال دوم، شماره 541، ص2.
    40. روزنامه دولت علیه ایران، سال دوم، شماره 610، ص2.
    41. روزنامه دولت علیه ایران، سال دوم، شماره647، ص1.
    42. روزنامه دولت علیه ایران، سال دوم، 603، ص2.
    43. روزنامه دولت علیه ایران، سال دوم، شماره 641، ص4.
    44. وقایع اتفاقیه، سال 1277ق.، شماره 469، ص3.
    45. وقایع اتفاقیه،1275ق.، سال 1275، شماره 411، ص2.
    46. وقایع اتفاقیه، سال 1275ق. شماره 399، ص3.
    47. وقایع اتفاقیه، دوم شعبان 1274، شماره 372، ص4.
    48. روزنامه وقایع اتفاقیه، نوزدهم جمادی الاول 1276، شماره 456، ص1.
    49. روزنامه وقایع اتفاقیه، 1280ق. ، شماره 460، ص2.

    آوانگاری منابع

    1. Aldavood, S. A. (1379). E‘tedād al-saltaneh; Aliqoli Khan (Vol. 9). Tehran: Markaz-e Dāyereh al-Ma‘āref-e Bozorg-e Eslāmi.
    2. Ehteshām al-Saltaneh. (1366). Khāterāt-e Ehteshām al-Saltaneh (S. M. Moosavi, Ed.). Tehran: Zavār.
    3. E‘tedād al-Saltaneh, A. M. (1370). Aksir al-tawārikh (J. Kianfar, Ed., Vol. 2). Tehran: Visman Publications.
    4. Etemād al-Saltaneh, M. H. Kh. (1367). Al-māther va al-āsār. Tehran: Ketābkhāneh Sanā’i.
    5. Etemād al-Saltaneh, M. H. Kh. (1367). Mar’āt al-bolodān (M. H. Mohtash, & A. H. Navaei, Eds., Vols. 2–3). Tehran: University of Tehran Press.
    6. Bāmdād, M. (1371). Sharh-e hāl-e rijāl-e Irān dar qarn-hā-ye 12, 13, va 14 (Vol. 1). Tehran: Zavār.
    7. Pirnia, H., & Eghbāl Āshtiyāni, A. (1380). Tārikh-e Irān az āghāz tā enqerāz-e salāsaleh-ye Qājārīyeh. Tehran: Negāh Publications.
    8. Khormuji, M. J. (1363). Tārikh-e Qājār: Haqāyeq al-Akhbār-e Nāseri (H. Khodiyu Jam, Ed., Vols. 2–3). Tehran: Nashr-e Ney.
    9. Zobihi, M. (1386). Astarābād-nāmeh. Tehran: Amirkabir Publications.
    10. Rāvandi, M. (1382). Tārikh-e ejtemā‘i-ye Irān (Vol. 2). Tehran: Negāh Publications.
    11. Ringer, M. (1381). Āmūzesh, din, va goftemān-e eslāh-e farhangi dar dorān-e Qājār (M. Haghighatkhah, Trans.). Tehran: Ghoghnoos.
    12. Sākamā. (n.d.). Sir-e tahavvol-e ma‘āref-e Irān va sharh-e dars-e tārikh-e Irān pas az Eslām (Document no. 10190/240). University of Tehran.
    13. Sadrhashmi, M. (1363). Tārikh-e jarā’ed va matbū‘āt-e Irān (Vols. 2–4). Tehran: Kamāl Publications.
    14. Safā’i, E. (1348). Nokhostin vazir-e olūm va kārhā-ye ū. Negin, (4), 109–121.
    15. Tabataba’i, M. (1375). Tārikh-e tahlili-ye matbū‘āt. Tehran: B‘esat Publications.
    16. Zol al-Saltan, M. M. (1362). Tārikh-e sargozasht-e Mas‘udi: Zendegīnāmeh va khāterāt hamrāh bā safarnāmeh Farangestān. Tehran: Bābak.
    17. Ghafāri Kāshāni, Q. A. B. M. (1362). Tārikh-e negārstān (M. Modarres Gilāni, Ed.). Tehran: Ketābfroshi Hāfez.
    18. Golchin-e Ma‘āni, A. (1363). Tārikh-e tazkereh-hā-ye Fārsi (Vols. 1–2). Tehran: Ketābkhāneh Sanā’i.
    19. Majd al-Molk Sinki, M. (1391). Kashf al-gharāyeb yā resāleh-ye Majdīeh (I. Amini & N. Mohājer, Eds.). Tehran: Nashr-e Ābi.
    20. Mahbubi Ardakāni, H. (1376). Tārikh-e mosasāt-e tamaddonī-ye jadid dar Irān. Tehran: University of Tehran Press.
    21. Mahbubi Ardakāni, H. (1374). Chehel sāl-e tārikh-e Irān (I. Afshār, Ed., Vols. 1–2). Tehran: Asātir.
    22. Mostofi, A. (1384). Sharh-e zendegānī-ye man (Vol. 1). Tehran: Zavār.
    23. Moshtāqi Nā’ini, A. b. M. (1366). Gozāresh-e kavir: Safarnāmeh-ye Safā al-Saltaneh Nā’ini. Tehran: Ettelā‘āt.
    24. Mo‘yer al-Mamālek, D. Kh. (1390). Rijāl-e ‘Asr-e Nāseri. Tehran: Nashr-e Tārikh-e Irān.
    25. Monzavi, A. (1383). Fehrestvāreh-ye ketābhā-ye Fārsi (Vols. 1–3). Tehran: Markaz-e Dāyereh al-Ma‘āref-e Bozorg-e Eslāmi.
    26. Nāser al-Din, P. (1377). Tārikh-e rooznāmeh-negārī-ye Irāniyān va digar Pārsī-zabānān (A. H. Mojāni & Sh. Etemādi, Eds., Vol. 1). Tehran: Markaz-e Nashr-e Dāneshgāhi.
    27. Yaghmā’i, E. (1375). Vazirān-e olūm va ma‘āref va farhang-e Irān. Tehran: Markaz-e Nashr-e Dāneshgāhi.
    28. Yaghmā’i, E. (1382). Aliqoli Mirza E‘tedād al-Saltaneh. Nashrieh-ye Āmūzesh va Parvaresh (Ta‘lim va Tarbiyat), 24(3), 53–60.
    29. Yaghmā’i, E. (1346). Aliqoli Mirza E‘tedād al-Saltaneh, Nokhostin Vazir-e Olūm. Nashrieh-ye Āmūzesh va Parvaresh (Ta‘lim va Tarbiyat), 37(9–10), 69–80.

     

    Newspapers / Ruznāmeh

    1. Ruznāmeh-ye Irān (18 Dhi‘iqdeh 1295 AH), (370), 3.
    2. Ruznāmeh-ye Irān (9 Rabi‘ al-Thani 1294 AH), (318), 4.
    3. Ruznāmeh-ye Irān (1293), (306), 1.
    4. Ruznāmeh-ye Dowlat ‘Alayh-e Irān, Year 2, (502), 3.
    5. Ruznāmeh-ye Dowlat ‘Alayh-e Irān, Year 2, (639), 2.
    6. Ruznāmeh-ye Dowlat ‘Alayh-e Irān, Year 2, (606), 3.
    7. Ruznāmeh-ye Dowlat ‘Alayh-e Irān, Year 2, (529), 3.
    8. Ruznāmeh-ye Dowlat ‘Alayh-e Irān, Year 2, (550), 4.
    9. Ruznāmeh-ye Dowlat ‘Alayh-e Irān, Year 2, (541), 2.
    10. Ruznāmeh-ye Dowlat ‘Alayh-e Irān, Year 2, (610), 2.
    11. Ruznāmeh-ye Dowlat ‘Alayh-e Irān, Year 2, (647), 1.
    12. Ruznāmeh-ye Dowlat ‘Alayh-e Irān, Year 2, (603), 2.
    13. Ruznāmeh-ye Dowlat ‘Alayh-e Irān, Year 2, (641), 4.
    14. Vaghāye‘-e Ettefāqiyeh, Year 1277 AH, (469), 3.
    15. Vaghāye‘-e Ettefāqiyeh, 1275 AH, (411), 2.
    16. Vaghāye‘-e Ettefāqiyeh, Year 1275 AH, (399), 3.
    17. Vaghāye‘-e Ettefāqiyeh, 2 Shaban 1274 AH, (372), 4.
    18. Ruznāmeh-ye Vaghāye‘-e Ettefāqiyeh, 19 Jumādā al-Ūlā 1276 AH, (456), 1.
    19. Ruznāmeh-ye Vaghāye‘-e Ettefāqiyeh, 1280 AH, (460), 2.

     

     

     

تاریخ فرهنگ ایران
دوره 2، شماره 2
پاییز و زمستان
مهر 1404
صفحه 63-86

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 24 تیر 1404
  • تاریخ بازنگری: 06 شهریور 1404
  • تاریخ پذیرش: 16 شهریور 1404
  • تاریخ انتشار: 01 مهر 1404

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار