گفتمان‌های فضایی و شکل‌گیری فرهنگ شهری در ایران: نگاهی تطبیقی به دوره‌های پیش و پس از اسلام

نوع مقاله : مقاله پژوهشی Released under (CC BY-NC 4.0) license I Open Access I

نویسندگان

1 1 پژوهشگر پسا دکتری طراحی شهری، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی، تهران، ایران.

2 دانشجوی کارشناسی ارشد معماری، موسسه غیر انتفاعی رشدیه، تبریز، ایران.

3 دانشجوی کارشناسی ارشد معماری، واحد تبریز دانشگاه آزاد اسلامی ، تبریز، ایران.

چکیده

فرهنگ شهری ایران به‌عنوان یکی از غنی‌ترین بسترهای تمدنی شرق، همواره در تعامل با دین، سیاست و ساختار اجتماعی، شکل و معنای خاصی یافته است. هدف اصلی این پژوهش، بررسی تطبیقی عناصر شکل‌دهنده‌ی فرهنگ و ساختار شهرهای ایران در دو دوره‌ی تاریخیِ پیش و پس از ورود اسلام است؛ با تمرکز بر نحوه‌ی تحول، تداوم و بازآفرینی مؤلفه‌های فرهنگی در ساختار شهری. روش تحقیق به‌صورت توصیفی-تحلیلی و مبتنی بر مطالعات کتابخانه‌ای و اسنادی انجام شده است. داده‌ها با رویکرد تطبیقی تاریخی، بر پایه‌ی منابع مکتوب، شواهد معماری، و تحلیل نظریات جامعه‌شناسی تاریخی و انسان‌شناسی فرهنگی تحلیل شده‌اند. یافته‌ها نشان می‌دهند که شهرهای ایرانی، پیش از اسلام عمدتاً دارای ساختارهای سلطنت‌محور، متمرکز بر قدرت دینی زرتشتی و معماری سنگین و شکوه‌نمای حکومتی بوده‌اند. اما با ورود اسلام، شهر به بستری پویا برای زندگی مردمی، عبادت، علم و تعامل اجتماعی بدل شد. فضاهایی چون مسجد جامع، بازار، مدرسه و خانقاه، جایگزین ساختارهای پیشین شده و در عین حال، بسیاری از عناصر فرهنگی ایرانی مانند نوروز، نظم باغ ایرانی و زبان فارسی در ساختار جدید تداوم یافتند. نتیجه‌گیری این پژوهش نشان می‌دهد که فرهنگ ایرانی، نه‌تنها توانسته هویت تاریخی خود را در دل تحولات سیاسی و دینی حفظ کند، بلکه با بازتفسیر مستمر مؤلفه‌های خویش، هویتی تلفیقی و منحصربه‌فرد در بستر شهر اسلامی خلق کرده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Spatial Discourses and the Formation of Urban Culture in Iran: A Comparative Study of the Pre-Islamic and Post-Islamic Periods

نویسندگان [English]

  • Ali Zeynali Azim 1
  • Ayda Mostafazadeh Bazargan 2
  • Mahdis Barzgar 3
1 Post-doctoral researcher in urban design, Faculty of Architecture and Urban Planning, Shahid Rajaee Tarbiat University, Tehran, Iran.
2 Msc of Architecture student, Roshdieh Non-Profit Institute, Tabriz, Iran.
3 Msc student in Architecture, Tabriz Branch, Islamic Azad University, Tabriz., Iran.
چکیده [English]

Iran, as one of the richest civilizational bases in the East, has always found a specific form and meaning in interaction with religion, politics, and social structure. The main goal of this research is to comparative study the elements forming the culture and structure of Iranian cities in the two historical periods before and after the arrival of Islam; focusing on the way cultural components evolved, continued, and recreated in urban structure. The research method was descriptive-analytical and based on library and documentary studies. The data were analyzed with a comparative historical approach, based on written sources, architectural evidence, and analysis of theories of historical sociology and cultural anthropology. The findings show that before Islam, Iranian cities mainly had monarchy-oriented structures, focused on Zoroastrian religious power, and heavy and magnificent government architecture. But with the arrival of Islam, the city became a dynamic context for public life, worship, science, and social interaction. Spaces such as the Grand Mosque, the bazaar, the school, and the khanqah replaced the previous structures, and at the same time, many Iranian cultural elements such as Nowruz, the Iranian garden order, and the Persian language were continued in the new structure. The conclusion of this research shows that Iranian culture has not only been able to maintain its historical identity in the midst of political and religious developments, but also, by continuously reinterpreting its components, has created a unified and unique identity in the context of the Islamic city.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Iranian culture
  • Iranian cities
  • pre-Islam
  • post-Islam
  • urban identity Translate to Latin

Publisher: University of Tabriz       Copyright © The Authors   

   

 

This is an open access article distributed under the following Creative Commons license: Attribution-NonCommercial 4.0 International (CC BY-NC 4.0)

مراجع

  •  

    • جعفرپورنصیرمحله حلیمه، خضری احمدرضا. (1400) زمینه های پیوستگی و پایداری فرهنگی ایران در سده های نخستین اسلامی. فصلنامه مطالعات تاریخ اسلام. ۱۳ (۴۸) :۶۱-۸۶
    • حسنی‌فر، عبدالرحمن و عباس‌زاده مرزبالی، مجید. (۱۳۹۹). مؤلفه‌های شکل‌دهنده‌ی هویت ملی ایران در فرایند تاریخی. فصلنامه جامعه‌پژوهی فرهنگ، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۱(۱)، ۳۱–۵۶.
    • - امان‌پور، سعید.، و سعیدی، جعفر. (۱۳۹۶). تحلیلی بر تأثیر فرهنگ در ساخت شهرهای ایرانی-اسلامی. فصلنامه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری؛ چشم‌انداز زاگرس، ۹(۳۱)، ۱۰۴–۸۳.
    • پور, احمد , حاتمی‌نژاد, حسین , زیاری, کرامت‌الله و کمیلی, محمد . (1392). بررسی تأثیر فرهنگ اسلامی ایرانی در مدیریت فضاهای شهری. راهبرد اجتماعی فرهنگی, 2(3), 1-22
    • ابرقویی فرد, حمیده و منصوری, سید امیر . (1400). بازخوانی مؤلفه‌های سازندۀ سازمان فضایی شهر ایرانی پس از اسلام در سفرنامه‌های قرن نهم تا چهاردهم هجری قمری. منظر, 13(55), 20-29.
    • پرمایه، رحیم؛ کرکه‌آبادی، زینب؛ و زندمقدم، محمدرضا. (۱۳۹۴). جایگاه فضاهای شهری در هویت‌بخشی شهرهای ایرانی-اسلامی از دیدگاه برنامه‌ریزی شهری (مورد مطالعه: منطقه ۱۲ شهرداری تهران). فصلنامه پژوهش‌های جامعه‌شناختی، 9(1)، ۱۳۴–۱۰۷.
    • پورجعفر محمدرضا، پورجعفر علی، صفدری سیما (1394). انواع شهر اسلامی و اشاراتی به نحوه شاخص‌سازی در راستای شهری آرمانی- اسلامی پژوهش‌های معماری اسلامی، ۳ (۳) :۱۷-۱
    • خستو, مریم . (1399). تاثیر شکل شهر بر فرهنگ: رویکردی تاریخی. فصلنامه جغرافیا (برنامه ریزی منطقه ای), 10(41), 443-459.
    • دیلمقانی، فرشید، و قاسمی‌تر، محمدعلی. (۱۳۹۷). جایگاه هویت ملی در ایران: نگاهی به تطور تاریخی، الگوها و سیاست‌های هویت ملی. فصلنامه علمی-پژوهشی پژوهشنامه تاریخ، 13(25)، ۴۴–۹۷.
    • زینالی عظیم, علی , بابازاده اسکوئی, سولماز , مهمانی, رقیه , فرجی, سنبل و رفیع زاده, مریم . (1402). ارزیابی بازآفرینی شهری در بافت تاریخی شهر تبریز با رویکرد فرهنگ محور.. توسعه پایدار محیط جغرافیایی, 5(8), 51-69
    • صارمی، حمیدرضا، و بهرا، بهاره. (1400). مؤلفه‌های کیفیت مکان در شهر ایرانی-اسلامی. مطالعات شهر ایرانی-اسلامی، 43(12)، 5–
    • صفایی‌پور, مسعود و سعیدی, جعفر . (1396). تحلیلی تاریخی بر عناصر و ساختار کالبدی فضایی شهرهای ایرانی‌ - اسلامی. اسلام و مطالعات اجتماعی, 5(شماره 3 (پیاپی 19)), 95-125.
    • قنبری, عرفانه و عظیم‌پور کاظمی, امیرحسین . (1402). واکاوی انتقادی دیدگاه‌های موجود پیرامون چیستی «شهر ایرانی»؛ با تأکید بر مفاهیم حاکم بر شهرهای ایران در دوران پیش از اسلام. اندیشه راهبردی شهرسازی, 2(1), 52-69.
    • کاظمی, حسین و محمدی, جمال . (1401). بررسی شاخص های تأثیرگذار در تبدیل شهر ایرانی به جهانشهر اسلامی (نمونه موردی: شهر اصفهان ). جغرافیا ( فصلنامه علمی انجمن جغرافیایی ایران), 20(74), 51-68.
    • گنج خانلو, مصدق , احمدی, حمید و بیگدلی, محمد . (1397). مؤلفه‌های تداوم‌بخش هویت ایرانی پس از حمله اعراب. رهیافت‌های سیاسی و بین ‌المللی, 9(4), 132-159.
    • مخلص, فرنوش , سبکرو, دلارام , عثمان مصطفی, مهربان , نبئی, یگانه , حیدری زاده شالی, مهدی , امینی مستانه, زهرا , رجب بوجانی, نگین , جاهدی, المیرا , محمدی, هدیه و حشمتی, نعیمه . (1401). خوانش منظر شهری سمنان و دامغان بر اساس عناصر سازمان فضایی. گردشگری فرهنگ, 3(9), 27-38.
    • مشکینی ابوالفضل، بهنام مرشدی حسن، محمدی محسن (1398) فراتحلیل کیفی مقالات علمی ناظر بر مطالعات شهر ایرانی- اسلامی پژوهش‌های معماری اسلامی، ۷ (۳) :۱۵۰-۱۲۵
    • مولائی، اصغر. (1398). بازشناسی شاخص های شکل دهنده نظم اجتماعی و فرهنگی در شهر ایرانی _ اسلامی (مقایسه تطبیقی بازار تاریخی تبریز و پاساژهای پیرامون). جامعه پژوهی فرهنگی، 10(1 )، 81-106.
    • نوکار، بهار، کرکه‌آبادی، زینب، و ارغان، عباس. (۱۳۹۷). بررسی تأثیرات کاربری‌های شهری بر هویت شهر اسلامی (مطالعه موردی: منطقه یک شهر یزد). فصلنامه آمایش جغرافیایی فضا (دانشگاه گلستان)، ۸(۲۹)، ۱–۲۸.
    • یوسفی فر, شهرام . (1389). الگوهای پیدایش شهر و شهرنشینی در تاریخ ایران. مجله تاریخ ایران, 3(1), 145-170.
    • خستو، سیدابوالقاسم. (۱۳۹۹). معنا و فرهنگ در شهر ایرانی. تهران: انتشارات سمت.
    • خواجه نظام‌الملک طوسی. (۱۳۸۴). سیاست‌نامه. تهران: شرکت سهامی انتشار.
    • طبری، محمد بن جریر. (۱۳۷۵). شهرستان‌های ایرانشهر. ترجمه ژاله آموزگار و احمد تفضلی. تهران: نشر توس..
    • مولایی، محمدرضا. (۱۳۹۸). فرهنگ ایرانی و تمدن اسلامی در شهرهای ایران. نامه فرهنگ اسلامی، ۲(۱)، ۷۱–۸۷.
    • پرمایه، سمیه، محمدی زهرا، کریمی حسن. (۱۳۹۴). نقش زبان فارسی در بازتولید فرهنگ اسلامی. مطالعات زبان و هویت، ۴(۲)، ۱۳۲–۱۴۵.
    • افوشته‌ای، عبدالله. (1375)، فتوت‌نامه سلطانی. به کوشش ایرج افشار. تهران: مرکز نشر میراث مکتوب. 
    • سجادپور، علی. (۱۴۰۰). گفتمان فضایی و شهر اسلامی؛ تأملی در تولید قدرت از طریق فضا. نامه معماری اسلامی، 8(2)۲۲–۳۹.
    • Ahmad, I. (2023). The Endurance and Evolution of Ancient Civilizations: Insights for Today's Challenges. Journal of Social Sciences Review, 3(4), 21–32. https://doi.org/10.54183/jssr.v3i4.393.
    • Fanni, Z. (2006). Cities and urbanization in Iran after the Islamic revolution. Cities, 23(6), 407–411. https://doi.org/10.1016/j.cities.2006.08.003.
    • Michel, B. (2024). Arts and culture in the city: Peripheral centrality, cultural vitality, and urban change in inner suburbs. Cities, 150, 104983. https://doi.org/10.1016/j.cities.2024.104983
    • Razavian, M. T., Tavakkoli Nia, J., & Golchini, S. (2020). Social and cultural structure of an Iranian-Islamic city and its comparative comparison to Sana’a city. Journal of Critical Reviews, 7(2). 75-84. http://dx.doi.org/10.31838/jcr.07.02.16.
    • Rezaei, M. (2024). The effect of cultural diversity on the insecurity of Khuzestan cities in the second half of the rule of Al-Buyeh (372-447 AH). Iranian History of Culture, 1(1), 65-85. doi: 10.22034/ihc.2024.18561. [In Persian].
    • Abu-Lughod, J. (1987). The Islamic city: Historic myth, Islamic essence, and contemporary relevance. International Journal of Middle East Studies, 19(2), 155–176.
    • Boyce, M. (1982). A History of Zoroastrianism. Leiden: Brill.
    • Brodel, F. (1980). On History. University of Chicago Press.
    • Foucault, M. (1980). Power/Knowledge: Selected Interviews and Other Writings. NY: Pantheon.
    • Geertz, C. (1973). The Interpretation of Cultures. Basic Books.
    • Khezri, S. A. R. and Soleymani, M. (2024). The Formation of Iranian Maritime Culture in the Sasanian-Islamic Transition: A Study of 'Active Adaptation' in Nutrition and Medicine. Iranian History of Culture, 1(1), 217-234. doi: 10.22034/ihc.2025.68736.1083. [In Persian}.
    • Lefebvre, H. (1991). The Production of Space. Oxford: Blackwell.
    • Mumford, L. (1961). The City in History. Harcourt, Brace & World.
    • Razavian, M. T., Bahreini, S. H., & Deyhim, M. (2020). Continuity of cultural patterns in Iranian-Islamic cities. Cities, 97, 102–110.
    • Mirzaei, V., Bemanian, M. R., Saremi, H. R., & Lilian, M. R. (2015). Expression of Spatial Continuity of Architecture and Urban Development within Iranian Bazaars (Case Study: Tabriz Bazaar). Ciência E Natura, 37, 305–314. https://doi.org/10.5902/2179460X20861.
    • Braudel, F. (1980). On history. University of Chicago Press.
    • Braudel, F. (1995). A history of civilizations. Penguin Books.
    • Mumford, L. (1961). The city in history: Its origins, its transformations, and its prospects. Harcourt, Brace & World.
    • Karimi, K. (1998). Continuity and change in old cities: An analytical investigation of the spatial structure in Iranian and English historic cities before and after modernization (PhD thesis). University of London.
تاریخ فرهنگ ایران
دوره 2، شماره 1
بهار و تابستان
فروردین 1404
صفحه 225-242

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 05 فروردین 1404
  • تاریخ بازنگری: 03 شهریور 1404
  • تاریخ پذیرش: 12 مهر 1404
  • تاریخ انتشار: 01 فروردین 1404

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار