جایگاه هویت ایرانی در اندیشۀ مهدی بازرگان: تحلیلی تاریخی-مفهومی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی Released under (CC BY-NC 4.0) license I Open Access I

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ اسلام واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی. تهران. ایران

2 دانشیار بخش تاریخ و باستانشناسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

3 استادیار بخش تاریخ و باستان شناسی. واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

چکیده

نواندیشان مسلمان، در واکنش‌ به دوگانۀ «غرب‌گرایی» و «ملی‌گرایی»، راهی سوم را برگزیدند که بر هویت توأمانِ ایرانی و اسلامی با رویکردی نو و رحمانی تأکید داشت. در «راه سوم»، گرایش‌هایی گونه‌گون در رویارویی با علوم جدید وجود دارد؛ از جمله، گرایش انطباقی مبنی بر همبستگی با هویت ذاتی یا سودمندی در پذیرش و سازگاری با آن علوم. مهدی بازرگان با خاستگاهی مذهبی، به این راه سوم روی‌آورد. پرسش اساسی این است که جایگاه ایران و هویت ایرانی در اندیشۀ بازرگان چگونه است و او به مؤلفه‌های هویت ایرانی تا چه اندازه توجه ‌کرده است‌؟ این پژوهش، با روش تاریخی از نوع عِلّی با رویکرد توصیفی-تحلیلی، بر آن است تا اندیشۀ فردی شاخص از نواندیشی دینی دربارۀ ایران و هویت ایرانی را تبیین‌ و مراتب متفاوت «ایران‌ورزی» یا «ایران‌گرایی» بازرگان را در گذر زمان، مشخص‌ کند. یافته‌های این مطالعه نشان‌ می‌دهد که در مرحله‌ای، ایران نزد بازرگان وسیله‌ای برای تحقق آرمان‌های اسلامی بوده که این پژوهش، آن را «ایران‌ورزی» نامیده است؛ و در مرحله‌ای دیگر، از اولویت منافع ملی ایران سخن ‌می‌گفت که می‌توان آن را «ایران‌گرایی» نامید. با وجود این و با توجه به بسترها و زمینه‌های اجتماعی و سیاسیِ دوران بازرگان، این امر، ‌به ارائۀ نظریه‌ای منسجم دربارۀ ایران و مسئلۀ ایران منجر نگشت؛ و چگونگیِ اولویت‌بندی دوگانۀ ایران و اسلام در نظام فکری وی حل نشد. این موضوع، با مبنای فرایند نواندیشی دینی نیز که خواهانِ تلفیق عناصر ملی و مذهبی بود، هم‌خوانی نداشت و ساختار اندیشۀ بازرگان را نامنسجم‌ کرد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The Status of Iranian Identity in Mehdi Bazargan's Thought: A Historical-Conceptual Analysis

نویسندگان [English]

  • Mohammad Hassan Abdoli 1
  • Younes Farahmand 2
  • Masoumali Panjeh 3
1 PhD student in Islamic History, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.
2 Associate Professor, Department of History and Archaeology, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.
3 Assistant Professor, Department of History and Archaeology, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran
چکیده [English]

In response to the dualism of "Westernization" and "nationalism" Muslim modern religious thinkers chose a third path that emphasized the dual identity of Iran and Islam with an innovative and merciful approach. This adaptive approach includes various tendencies in confronting new sciences, such as the existence of an inherent identity or the usefulness of accepting and adapting to it. Mehdi Bazargan, with an engineering education and a religious background, turned to this third path. The fundamental question is what is the Iranian identity in Bazargan's thought and to what extent did he pay attention to the components of Iranian identity? Present study, using a causal historical method with a descriptive-analytical approach, aims to explain the individual thought of religious thought about Iranian identity and to identify the different levels of Bazargan's "Iranianism" or "Iranization" over time. The findings show that at one stage, Iran was a means for Bazargan to realize Islamic ideals, which this research has called “Iranization” and at another stage, he spoke of the priority of Iran’s national interests, which can be called “Iranism”. However, he failed to present a coherent theory about Iran and the Iranian issue and was unable to resolve the duality of Iran and Islam. This issue conflicted with the basis of the religious innovation process that sought to integrate national and religious elements. As a result, Bazargan’s thought structure was incoherent due to his engineering perspective on fundamental issues in the humanities and social sciences and his lack of specialized education.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Iranian history
  • iranian identity
  • national identity
  • religious innovation
  • Mehdi Bazargan

   

 

This is an open access article distributed under the following Creative Commons license: Attribution-NonCommercial 4.0 International (CC BY-NC 4.0)

     آبراهامیان، یرواند (1389). تاریخ ایران مدرن، ترجمۀ محمدابراهیم فتاحی، تهران: نی.
     ابراهیمی حصاری, مرضیه و گلشنی, سیدعلیرضا . (1403). بازتاب اهمیت آتش درمانی در ایران دوران باستان (با محوریت متون زرتشتی). تاریخ فرهنگ ایران. 2(1): 187-175.
      احمدی، حمید (1359). «مقدمۀ مترجم»، در: خدوری، مجید، تجدید حیات سیاسی اسلام از سیدجمال تا  اخوان‌المسلمین، نقد و ترجمۀ حمید احمدی، تهران: الهام.
     احمدی، حمید (1382الف). «هویت ملی ایرانی در گسترۀ تاریخ»، مطالعات ملی، سال 4، شمارۀ 1.
     احمدی، حمید (1382ب). «هویت ملی ایرانی: بنیادها، چالشها و بایسته‌ها»، نامۀ پژوهش فرهنگی، سال 7، شمارۀ 6.
     اشرف، احمد (1372). «هویت ایرانی»،  گفتگو، شمارۀ 3.
     اشرف، احمد (1402). هویت ایرانی: از دوران باستان تا پایان پهلوی، ترجمه و تدوین حمید احمدی، تهران: نی.
     اقبال آشتیانی، عباس (1380). «تاریخ ایران میانه»، در: پیرنیا، حسن؛ اقبال آشتیانی، عباس؛ عاقلی، باقر، تاریخ ایران، تهران: نامک.
     بازرگان، عبدالعلی (1381). خاطراتی از پیشگامان، تهران: شرکت سهامی انتشار.
     بازرگان، مهدی (1343). «مقدمه»، در: زیگفرید، آندره، روح ملتها، ترجمۀ احمد آرام، تهران: شرکت سهامی انتشار.
     بازرگان، مهدی (1378). پا به پای وحی، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
     بازرگان، مهدی (1378-1398). مجموعۀ آثار (1-33)، تهران: بنیاد فرهنگی مهندس مهدی بازرگان، شرکت سهامی                                                              انتشار و قلم.
     برزین، سعید (1374). زندگینامۀ سیاسی مهندس مهدی بازرگان، تهران: نشر مرکز.
     بروجردی، مهرزاد (1387). روشنفکران ایرانی و غرب: سرگذشت نافرجام بومی‌گرایی، ترجمۀ جمشید شیرازی، تهران: فرزان روز.
     بهروز، مازیار (1381). شورشیان آرمانخواه: ناکامی چپ در ایران، ترجمۀ مهدی پرتوی، تهران: ققنوس.
پاشائی, سجاد و شیرمحمدزاده, محسن . (1403). فرهنگ ورزش زورخانه‌ای: بازتابی از تاریخ، هویت و پهلوان ایران. تاریخ فرهنگ ایران. 2(1): 42-30. doi: 10.22034/ihc.2022.19233
تورگای، ا. اونر (1391). «ملت(2)»، در: اسپوزیتو، جان ل.، دایرۃالمعارف جهان نوین اسلام، ترجمه، تحقیق و تعلیق حسن طارمی، محمد دشتی، مهدی دشتی، تهران: کنگره و کتاب مرجع.
     جهانبخش، فروغ (1383). اسلام، دموکراسی و نوگرایی دینی در ایران (2000-1953) از بازرگان تا سروش، ترجمۀ جلیل پروین، تهران: گام نو.
     حسنی‌فر، عبدالرحمن و عباس‌زاده مرزبالی، مجید (1400). «مسئلۀ هویت ملی ایران در گذر تاریخ»، جستارهای سیاسی معاصر، سال 12، شمارۀ 3.
     حسینی، کاظم؛ صدرا، علیرضا و شیرودی، مرتضی (1395). «مشروعیت تطبیقی در اندیشۀ سکولاریستی ایران معاصر (با تأکید بر دیدگاه‌های مهدی بازرگان، عبدالکریم سروش، حائری یزدی)»، سیاست، سال 3، شمارۀ 9.
     خدوری، مجید (1359). تجدید حیات سیاسی اسلام از سیدجمال تا اخوان‌المسلمین، نقد و ترجمۀ حمید احمدی، تهران: الهام.
     درّاج، منوچهر (1388). «بازرگان، مهدی»، در: اسپوزیتو، جان ل.، دایرۃالمعارف جهان نوین اسلام، ترجمه، تحقیق و تعلیق حسن طارمی، محمد دشتی، مهدی دشتی، تهران: کنگره و کتاب مرجع. 
     دهخدا، علی‌اکبر (1373). لغت‌نامۀ دهخدا، زیر نظر محمد معین و سیدجعفر شهیدی، تهران: دانشگاه تهران.
     رحمانی، تقی (1384الف). روشنفکران مذهبی و عقل مدرن، تهران: قلم.
     رحمانی، تقی (1384ب). «نقد بازرگان، پدر روشن‌فکری مذهبی ایران»، بازتاب اندیشه، شمارۀ 71.
     ریچارد، یان (1377). «تفکر معاصر شیعی»، در: کدی، نیکی آر.، ریشه‌های انقلاب ایران، ترجمۀ عبدالرحیم گواهی، تهران: قلم.
     ژوبر، پ.آ (1322). مسافرت به ارمنستان و ایران، ترجمۀ محمود هدایت، تهران: تابان.
     سروش، عبدالکریم (1376). مدارا و مدیریت، تهران: صراط.
     شهابی، ه. ای. (1391). «نهضت آزادی ایران»، در: اسپوزیتو، جان ل.، دایرۃالمعارف جهان نوین اسلام، ترجمه، تحقیق و تعلیق حسن طارمی، محمد دشتی، مهدی دشتی، تهران: کنگره و کتاب مرجع.
     علیپور سیلاب, جواد و سالمی قریچه, فاطمه . (1403). جایگاه روش درمانی فصد در فرهنگ سلامت ایران عصر صفویتاریخ فرهنگ ایران 1(1): 142-125.
      علیجانی، رضا (1380). رند خام، تهران: شادگان.
     عنایت، حمید (1372). اندیشۀ سیاسی در اسلام معاصر، ترجمۀ بهاء‌الدین خرمشاهی، تهران: خوارزمی.
     فوران، جان (1377). مقاومت شکننده: تاریخ تحولات اجتماعی ایران از صفویه تا سالهای پس از انقلاب اسلامی، ترجمۀ احمد تدین، تهران: رسا.
     کاظمی، عباس (1383). جامعه‌شناسی روشنفکری دینی در ایران، تهران: طرح نو.
     کدی، نیکی آر. (1377). ریشه‌های انقلاب ایران، ترجمۀ عبدالرحیم گواهی، تهران: قلم.
     کلانتر مهرجردی، علیرضا و صولتی، حسین (1397). «اسلام‌گرایی به مثابه هویت سیاسی نوین در عصر پهلوی»، پژوهش‌های سیاسی و بین‌المللی، سال 9، شمارۀ 34.
     گروه پژوهش‌های تاریخ قلم (1381الف). با پیشگامان آزادی: زندگینامۀ دکتر یدالله سحابی، تهران: قلم.
     گروه پژوهش‌های تاریخ قلم (1381ب). با پیشگامان آزادی: زندگینامۀ مهندس مهدی بازرگان، تهران: قلم.
     لامعی، شعبانعلی (1376). حکایتهایی از زندگی مهندس بازرگان، تهران: قلم.
     میرسپاسی، علی (1384). تأملی در مدرنیتۀ ایرانی: بحثی دربارۀ گفتمان‌های روشنفکری و سیاست مدرنیزاسیون در ایران، ترجمۀ جلال توکلیان، تهران: طرح نو.
     نجاتی، غلامرضا (1375). شصت سال خدمت و مقاومت: خاطرات مهندس مهدی بازرگان در گفتگو با سرهنگ غلامرضا نجاتی، تهران: رسا.
     نکوروح، محمود (1378). در جستجوی هویتی تازه، تهران: چاپخش.
     یوسفی اشکوری، حسن (1376). در تکاپوی آزادی: سیری در زندگی، آثار و افکار مهندس مهدی بازرگان، تهران: قلم.
     یوسفی اشکوری، حسن (1378). نوگرایی دینی: نقد و بررسی جنبش اسلامی معاصر، تهران: قصیده.
     یوسفی اشکوری، حسن (1400). دین و قدرت: گذری شتابان از فراز چهارده قرن، بُن آلمان: نشر الکترونیکی.
     یوسفی اشکوری، حسن (1401). مروری بر تاریخ اصلاح دینی در ایران معاصر، بُن آلمان: نشر الکترونیکی.
     یوسفی اشکوری، حسن (1403). اسلام، جامعه و سیاست در قرن چهادهم خورشیدی، بُن آلمان: نشر الکترونیکی.
دوره 2، شماره 1
بهار و تابستان
فروردین 1404
صفحه 203-224
  • تاریخ دریافت: 08 مرداد 1404
  • تاریخ بازنگری: 11 شهریور 1404
  • تاریخ پذیرش: 16 شهریور 1404
  • تاریخ انتشار: 01 فروردین 1404